Baliqqiygʻir
| Baliqqiyg'ir | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||
| Biologik klassifikatsiya | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Pandion haliaetus | ||||||||||||
Baliqqiygʻir (yun.Pandion haliaetus, ing. Osprey) – yirtqich qushlar turkumining baliqqiygʻirlar oilasiga mansub.
Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kattaligi sariq sordek, tanasining uzunligi 1,5 m ga yaqin, usti toʻq qoʻngʻir, qorin tomoni oq, oyogʻi kulrang, tumshugʻi qora. Xaschoʻplardan daraxtga uya qoʻyadi. Bir uyadan bir necha yil foydalanadi, uni har yili yangilab, tuzatib turadi, natijada uya boʻyi 1 m, diametri 1,5 m gacha kattalashib ketadi. 2 – 3 ta havo rang tuxum qoʻyadi. Bolalari 2 oyda uchirma boʻladi. Baliqqiygʻirning tuzilishi, oyoq panjalari baliq tutishga moslangan: barmoqlarining tagi tikanli, panjalari yoʻgʻon va kuchli, changal tirnoqlarining uchi qayrilgan, qorin va oyoq patlari qisqa, dum bezi yaxshi rivojlangan. Baliqqiygʻir baliq tutishga mohir.
Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yunoncha Pandion degan nom Afinaning afsonaviy qiroli va Teseyning bobosi Pandion II dan kelib chiqqan. Haliaetus soʻzi esa (lot. haliaeetus[1]) yunoncha ἁliĬetos dengiz burguti (shuningdek, ἁliaiĵnos haliaietos yoki ἁlíaíétós haliaietos) degan maʼnolarni bildiradi[2].
Inglizcha Ospreyning soʻzining kelib chiqishi noaniq[3]. bu soʻzning oʻzi birinchi marta taxminan 1460-yillarda qayd etilgan boʻlib, u ingliz-fransuz osprieti turkumiga mansub boʻlgan qush va oʻrta asr lot. avis prede yirtqich qush maʼnolari orqali olingan boʻlib, soqolli kalxatni nazarda tutgan. Keyinchalik esa baliqqiygʻirlar turiga ishlatilgan degan taxminlar mavjud[4].
Koʻpayishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Baliqqiygʻir chuchuk suvli koʻllar va daryolar yaqinida, baʼzan qirgʻoq boʻyidagi shoʻr suvlarda koʻpayadi. Gʻarbiy Avstraliya qirgʻoqlari yaqinidagi Rottnest orolida faqat qirgʻoqdagi qoyali toshlardan uya quradi. Koʻpincha uyalar har mavsumda yangilanadi, baʼzilari esa eski uylarda ham tuxum qoʻyishi mumkin. Boshqa joylarda esa daraxtlar, toshloq joylarda, simyogʻoch ustunlarida, maysazorlarda ham uya qurishi mumkin[5]. Kengligi 2 metr va ogʻirligi taxminan 135 kg boʻlgan uyalar agarda simyogʻoch ustunlaridagi zarar yetkazsa yongʻinga olib kelishi va elektr taʼminotida uzilishlarga olib kelishi mumkin.
Umuman olganda, baliqqiygʻirlar taxminan 3-4 yoshda koʻpaya boshlaydilar, garchi Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi Chesapeake koʻrfazi kabi baliqqiygʻirlar zichligi yuqori boʻlgan baʼzi hududlarda ular besh-yetti yoshga toʻlguncha koʻpaymasliklari mumkin. Agar uya qurishga joylari boʻlmasa, yosh baliqqiygʻirlar nasl qoldirshni kechiktirishga majbur boʻlishi mumkin. Ushbu muammoni yengillashtirish uchun odamlar tomonidan baʼzan uya qurish uchun mos keladigan joylarni ochishadi.
Baliqqiygʻirlar odatda umrbod bir-biri bilan juft boʻlib qolishadi. Kamdan-kam hollarda poliandriya qayd etiladi. Koʻpayish davri joy boʻyicha oʻzgarib turadi: janubiy Avstraliyada bahor (sentyabr–oktyabr), shimoliy Avstraliyada aprel—iyul, janubiy Kvinslendda qish (iyun—avgust). Bahorda juftlar tuxum qoʻyish uchun besh oyga birgalikda yashash davrini boshlaydilar. Urgʻochisi bir oy ichida ikki-toʻrt tuxum qoʻyadi. Tuxumlari oppoq, quyuq qizil-jigarrang dogʻlar bilan, taxminan 6,2 sm × 4,5 sm oʻlchamda va ogʻirligi taxminan 65 gr. Baliqqiygʻirlar tuxumlarini 35-43 kun davomida bosib yotishadi.
Yangi chiqqan joʻjalarning ogʻirligi atigi 50-60 g, lekin ular 8-10 hafta ichida uchib ketadi. Janubiy Avstraliyada oʻtkazilgan tadqiqotlarda tuxumdan chiqish va tugʻilish oʻrtasidagi oʻrtacha vaqt 69 kunni tashkil etgan. Oziq-ovqat tanqis boʻlganda, birinchi joʻjalar omon qolish ehtimoli katta. Odatiy umr koʻrish 7-10 yilni tashkil qiladi, ammo kamdan-kam hollarda 20-25 yoshga etishi mumkin.
Oʻzbekistonda tarqalishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekistonga martning oxirlarida uchib keladi va qishlash uchun tropik mamlakatlarga sentabr—oktabrda uchib ketadi. Baliqqiygʻir asosan Xorazm viloyati va Amudaryodagi suv havzalarining qirgʻogʻida yashaydi[6]. Oʻzbekistonda kam uchraydi. Soni kam boʻlganligi uchun baliq xoʻjaligiga sezilarli zarar keltirmaydi. Baliqqiygʻir Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan.[7]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „haliaeetos. Charlton T. Lewis and Charles Short. A Latin Dictionary on Perseus Project.“.
- ↑ „The Helm Dictionary of Scientific Bird Names.“.
- ↑ Livingston, C. H. (1943). „Osprey and Ostril“. Modern Language Notes. 58 (2): 91–98.
- ↑ Simpson, J.; Weiner, E., eds. (1989). „Osprey“. Oxford English Dictionary (2nd ed.). Oxford: Clarendon Press.
- ↑ Beruldsen, G. (2003). Australian Birds: Their Nests and Eggs. Kenmore Hills, Queensland. p. 196.
- ↑ „O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan qushlar ro‘yxati“.
- ↑ "Baliqqiygʻir" OʻzME. B-harfi[sayt ishlamaydi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil