Avstraliya tarixi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Avstraliya taxminan 50 000 yil oldin inson yashagan, uning tub aholisining qoldiqlari avstraliyalik aborigenlar hisoblanadi. Avstraliyaning hujjatlashtirilgan tarixi XVII asrning boshlarida yevropaliklar tomonidan kashf qilinishi bilan boshlandi.

Yevropaning Avstraliya qirgʻoqlariga birinchi boʻlib gollandiyalik Villem Yanszon tqadam bosgan va kashf etgan.Hujjatlashtirish ishlarii 1606-yilda sodir boʻlgan. Undan tashqari, XVII asrda yana 29 gollandiyalik dengizchilar qitʼaning gʻarbiy va janubiy qirgʻoqlarini oʻrganib, unga " Yangi Gollandiya " nomini berishdi.

Buyuk Britaniya kemalarining birinchi floti 1788-yil yanvar oyida Botnik koʻrfaziga keldi va u yerda mahkumlar koloniyasini tashkil qildi. Keyingi asrda inglizlar qitʼada boshqa koloniyalarni oʻrnatdilar va yevropalik tadqiqotchilar Avstraliyani chuqur oʻrganishdi. Bu davrda avstraliyalik aborigenlar paydo boʻlgan kasalliklar tufayli jiddiy zaiflashdi va ularning soni, shu jumladan mustamlakachilar bilan toʻqnashuvlar paytida kamayib ketdi.

Qishloq xoʻjaligi gullab-yashnadi, oltin shov-shuvlari davri boshlandi. XIX asrning oʻrtalariga kelib Britaniyaning barcha olti mustamlakasida demokratik parlamentlar tuzildi. 1901-yilda referendum boʻlib oʻtdi, unda koloniyalar federatsiya tuzish uchun ovoz berishdi. Shu paytdan boshlab Avstraliyaning davlat sifatidagi tarixi boshlandi. Avstraliya ikkala jahon urushida ham Britaniya tomonida jang qilgan va Ikkinchi jahon urushi paytida Yaponiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi tahdididan buyon Amerika Qoʻshma Shtatlarning uzoq muddatli ittifoqchisi boʻlgan. Osiyo bilan savdo aloqalari kuchaydi va urushdan keyingi immigratsiya dasturi barcha qitʼalardan 6,5 milliondan ortiq muhojirni jalb qildi. Urushdan keyin 200 dan ortiq mamlakatdan kelgan muhojirlar oqimi 2014-yilga kelib aholi sonini 23 million kishiga koʻpaytirishga imkon berdi. Shu jumladan, Avstraliya iqtisodiyoti dunyoda eng kuchli iqtisodiyotlardan biri boʻlib, dunyoda 12-oʻrinni egallaydi[1].

Yevropaliklarning kelishidan oldin Avstraliya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mungo odam

Qitʼadagi eng qadimgi odam qoldiqlari, Mungo odami, taxminan 40 ming yil oldin uchragan. Bu qoldiqlar Yerda topilgan krematsiyaning eng qadimiy namunalaridan biri boʻlib, avstraliyalik aborigenlar orasida diniy marosimlar boʻlib oʻtishidan dalolat beradi[2]. Avstraliyaning birinchi aholisi nihoyatda siyrak joylashgan va juda katta odamlar boʻlgan edi.

Aborigenlar sanʼati dunyodagi eng qadimgi davom etgan sanʼat anʼanasi hisoblanadi[3]. Uning 30000-yil taarixga ega ekanligi taxmin qilinmoqda va uni Avstraliya boʻylab (ayniqsa Uluru va Kakadu milliy bogʻida) uchratish mumkin[4][5]. Yoshi va chizmalarining koʻpligi boʻyicha Avstraliyadagi qoyatosh sanʼati Yevropadagi Lasko va Altamira gʻorlari bilan solishtirish mumkin[6][7].

Pleystotsen oxirida, taxminan 13 000 yil oldin, dengiz sathining koʻtarilishi tufayli, Avstraliya qirgʻoqlari yaqinidagi katta yerlar asta-sekin yoʻq boʻlib ketdi: zamonaviy Torres boʻgʻozi oʻrnida Yangi Gvineya bilan boʻlgan edi.

Mil avv 2-ming yillikda Avstroneziya turar -joyining birinchi davrida, dingo iti Avstraliyada paydo boʻlgan[8].

Avstraliya aborigenlarining zamonaviy antropologik koʻrinishi 4 ming yillar oldin[9] paydo boʻla boshlagan.

Avstraliyaning mustamlaka qilinishidan oldin, XVII asr oxiridagi tub aholi sonining mavjud hisob-kitoblari 315 dan 750 ming kishigacha boʻlgan. Bu aholi 250 ga yaqin xalqlarga boʻlingan, ularning koʻpchiligi bir-biri bilan ittifoq tuzgan. Har bir xalq oʻz tilida, baʼzilari esa bir necha tillarda gaplashgan, shuning uchun 250 dan ortiq avstraliyalik aborigen oʻzining tillari mavjud boʻlgan. Hozirda bu tillarning ikki yuzga yaqini yoʻq boʻlib ketgan.

Turli xalqlarning hayoti va moddiy madaniyati bir-biridan sezilarli darajada farq qilgan. Aholining eng yuqori zichligi Avstraliyaning janubi va sharqida, xususan, Myurrey daryosi vodiysida joylashgan.

Avstraliyaning Yevropa tadqiqi va rivojlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Avstraliyaning Yevropalik navigatorlari tomonidan kashfiyotlar (1812-yilgacha)



  1606 — Vilyam Yanson
  1606 — Luis Ves de Torres
  1616 — Derk Xartog
  1619 — Frederik de XAutman
  1644 — Abel Tasman
  1696 — Villem de Vlamink
  1699 — Uilyam Dampir
  1770 — Jeyms Kuk
  1797—1799 — Jordj Bass
  1801—1803 — Metyu Flinders

Portugaliyalik dengizchilar Avstraliyani XVI asrda koʻrgan degan gipoteza mavjud, ammo hozirgi vaqtda u yetarli darajada tasdiqlanmagan. Kennit Makkentayr va boshqa tarixchilar portugaliyaliklar Avstraliyani 1620-yillarda yashirincha kashf qilganliklarini daʼvo qilishdi[10]. Dieppe xaritalarida Jav Lya Grand yozuvining mavjudligi (fransuzcha: Jave La Grande) koʻpincha ular tomonidan „Portugal kashfiyoti“ ning isboti sifatida qabul qilingan. Shunga qaramay, Dieppe xaritalari oʻsha davrdagi geografik bilimlarning toʻliq boʻlmagan holatini, ham faktik, ham nazariy jihatdan aks ettiradi[11]. XVII asrgacha boʻlgan Yevropa tashriflari nazariyalari Avstraliyada va boshqa joylarda katta qiziqish uygʻotayotgan boʻlsa-da, ular odatda bahsli hisoblanadi va dalillar yoʻq deb bilinadi.

1770-yil 19-aprelda Endeavour kemasi ekipaji Avstraliyaning sharqiy qirgʻoqlarini koʻrdi va oʻn kundan keyin Botnik koʻrfaziga bordi. Kuk sharqiy qirgʻoqni oʻrganib chiqdi va keyin kemaning tabiatshunosi Jozef Banks bilan birgalikda Botnik koʻrfazida koloniya yaratish uchun qulay vaziyat joy haqida xabar berdi. 1770-yilda Jeyms Kukning Britaniya ekspeditsiyasi Endeavour kemasida Avstraliyaning sharqiy qirgʻoqlarini oʻrganib chiqdi va xaritasini tuzdi.

Kolonizatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

1788-yil: Yangi Janubiy Uels[tahrir | manbasini tahrirlash]

1788-yil 26-yanvarda kapitan Artur Filipp tomonidan keyinchalik Sidney shahriga aylangan Sidney Kov aholi punkti asos solingan. Ushbu voqea Buyuk Britaniyaning Yangi Janubiy Uels mustamlakasi tarixining boshlanishini belgilab berdi va Filippning qoʻnish kuni Avstraliyada milliy bayram, Avstraliya kuni sifatida nishonlanadi. Mustamlaka nafaqat Avstraliya, balki Yangi Zelandiyani ham oʻz ichiga olgan. Hozir Tasmaniya nomi bilan tanilgan Van Diemen yerlarini joylashtirish 1803-yilda boshlangan; 1825-yilda u alohida mustamlaka hudud boʻldi.

Buyuk Britaniya 1829-yilda Avstraliyaning gʻarbiy qismiga daʼvolarini rasman eʼlon qildi. Yangi Janubiy Uels boʻlinib, yangi koloniyalar yaratildi: 1836-yilda Janubiy Avstraliya, 1840-yilda Yangi Zelandiya, 1851-yilda Viktoriya, 1859-yilda Kvinslend koloniylar yaratildi. 1863-yilda Shimoliy hududga asos solingan, ilgari Janubiy Avstraliya provinsiyasi tarkibiga kirgan.

1829-yilda Gʻarbiy Avstraliyaning kelajakdagi davlatining oʻzagiga aylangan Oqqush daryosi koloniyasi tashkil etildi. Gʻarbiy Avstraliya erkin koloniya sifatida tashkil etilgan, ammo keyinchalik ishchi kuchining keskin tanqisligi tufayli u ham mahkumlarni qabul qila boshladi. Avstraliyaga mahkumlarni joʻnatish 1840-yilda pasaya boshladi va 1868-yilga kelib butunlay toʻxtatildi.

Federatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

1901-yil 1-yanvarda oʻn yillik tayyorgarlikdan soʻng Avstraliya mustamlakalari Britaniya imperiyasining hukmronligi boʻlgan Avstraliya Hamdoʻstligini tashkil qilish uchun birlashdilar.

1911-yilda Federal poytaxt hududi (1938-yildan Avstraliya poytaxti hududi) Yangi Janubiy Uelsdan uzilib qoldi, u yerda boʻlajak yangi poytaxt Kanberra qurilishi boshlandi. Melburn 1901-yildan 1927-yilgacha Ittifoqning poytaxti boʻlgan. Xuddi shu 1911-yilda Shimoliy hudud Janubiy Avstraliya shtatining nazoratidan federal nazoratga oʻtkazildi (1927—1931-yillarda Shimoliy va Markaziy Avstraliyaga boʻlingan). Bundan tashqari, jahon urushlari oraligʻida Avstraliya Buyuk Britaniyadan avval Londonga bevosita boʻysungan baʼzi hududlarni oldi.

Avstraliya eksportga kuchli qaramligi tufayli (don va jun asosiy eksport mahsuloti edi)[12], global iqtisodiy inqirozga sezilarli darajada duchor boʻldi. 1932-yilda ishsizlik darajasi rekord darajadagi 29% ga yetdi.

Avstraliya faqat 1942-yilda ratifikatsiya qilgan 1931-yildagi Vestminster statutiga koʻra, u Buyuk Britaniyadan deyarli mustaqil boʻldi.

Ikkinchi jahon urushida Avstraliya ikki jabhada — Yevropada Britaniya Hamdoʻstligi aʼzosi sifatida Germaniya va Italiyaga qarshi, Tinch okeanida Yaponiyaga qarshi kurashdi. Garchi Yaponiya Avstraliya hududida quruqlikdagi operatsiyani oʻtkaza olmasa ham, u doimo bostirib kirish bilan tahdid qildi va yapon samolyotlari Avstraliya shimolidagi shaharlarni bombardimon qilgan edi.

Hozirgi kunda Avstraliya jahondagi eng kuchli iqtisodiyotga ega davlatlar 20 taligiga kiradi. Avstraliya nomi jihatidan Avstraliya Ittifoqi deb yuritiladi. Avstraliya ittifoqi Avstraliya meterigida joylashgan toʻliq bitta mamlakat sanaladi. Avstraliya Ittifoqi nisbatan jahondagi siyosiy va ijtimoiy muommolardan geografik jihatdan uzoqda joylashgan mamlakat hisoblanadi. Aholi tarkibida asosan koʻchib kelgan muhojirlar tashkil etadi, tub aholi juda kam uchraydi. Avstraliya Ittifoqida aholi asosan sharqiy va janubiy hududlarida zich joylashgan. aksincha Avstraliya materigining gʻarbiy va shimoliy, markaziy hududlarida aholi juda siyrak joylashgan, buning asosiy sabablaridan biri ushbu hududlarda geografik jihatdan quruq iqlim, hayvonot dunyosi kambagʻal, suv muommolari mavjud shu kabi muommolar sabab aholi ushbu hududlarda juda siyrak joylashgan.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „DFAT.gov.au“. DFAT.gov.au (2014). 2011-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 27-noyabr.
  2. ↑ Bowler, J. M. 1971. Pleistocene salinities and climatic change: Evidence from lakes and lunettes in southeastern Australia. In: Mulvaney, D. J. and Golson, J. (eds), Aboriginal Man and Environment in Australia. Canberra: Australian National University Press, pp. 47—65.
  3. ↑ „The Indigenous Collection“. The Ian Potter Centre: NGV Australia. National Gallery of Victoria. 2010-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 6-dekabr.
  4. ↑ „Environment.gov.au“. Environment.gov.au (2011-yil 8-iyul). 2012-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 14-iyul.
  5. ↑ „Environment.gov.au“. Environment.gov.au (2011-yil 8-iyul). 2012-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 14-iyul.
  6. ↑ „Indigenous art“. Australian Culture and Recreation Portal. Australia Government. 2012-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 26-sentyabr.
  7. ↑ Australia. „Australianmuseum.net.au“. Australianmuseum.net.au (2011-yil 1-iyul). 2012-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 14-iyul.
  8. ↑ „Динго оказались в Австралии всего 3500 лет назад“. 2018-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 5-avgust.
  9. ↑ „Антрополог Дробышевский: «В полиморфизме — наша сила»“. 2018-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 15-iyul.
  10. ↑ McIntyre, K. G. (1977) The Secret Discovery of Australia, Portuguese ventures 200 years before Cook, Souvenir Press, Menindie ISBN 028562303 6.
  11. ↑ Robert J. King, „The Jagiellonian Globe, a Key to the Puzzle of Jave la Grande“, The Globe: Journal of the Australian Map Circle, no. 62, 2009, pp. 1—50.
  12. ↑ L.F. Giblin. „Australia, 1930: An inaugural lecture“ (1930-yil 28-aprel). 2012-yil 25-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 5-aprel. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Avstraliya_tarixi&oldid=3844684" dan olindi