Avstraliya — Buyuk Britaniya munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Avstraliya — Buyuk Britaniya munosabatlari

Avstraliya
Buyuk Britaniya
Diplomatik vakolatxona
Avstraliya elchixonasi Londonda Buyuk Britaniya elchixonasi Kanberrada
Elchixona
Avstraliyaning Buyuk Britaniyadagi Oliy komissari Lynette Wood Buyuk Britaniyaning Avstraliyadagi Oliy komissari Victoria Treadell

Avstraliya va Buyuk Britaniyaning Hamdoʻstlik davlatlari oʻrtasida tarixiy, madaniy, institutsional, keng qamrovli aloqalar, muvofiqlashtirilgan xavfsizlik manfaatlari, sport musobaqalari va muhim savdo va sarmoyaviy hamkorlik bilan ajralib turadigan munosabatlar mavjud.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Avstraliya va Britaniya monarxi — Charlz III.

1770-yilda Qirollik dengiz floti leytenanti Jeyms Kuk Tinch okeaniga birinchi safari chogʻida Avstraliyaning sharqiy qirgʻogʻi boʻylab suzib bordi va uni Yangi Janubiy Uels deb atagan va Buyuk Britaniya hududi deb daʼvo qilgan[1]. 1783-yilda Amerika koloniyalarini yoʻqotgandan soʻng, Britaniya hukumati Artur Filipp qoʻmondonligi ostida Yangi Janubiy Uelsda yangi jazo koloniyasini tashkil etish uchun Birinchi flot kemalarini yubordi. 1788-yil 26-yanvarda Sidney koʻrfazida lager tashkil etildi va bayroq koʻtarildi va Yangi Janubiy Uelsdagi Britaniya qirollik koloniyasi 1788-yil 7-fevralda rasman eʼlon qilindi. 1803-yilda Van Dimen yerlarida (hozirgi Tasmaniya deb ataladi) keyingi qirollik koloniyalari tashkil etildi. 1828-yilda oqqush daryosi koloniyasi (hozirda Gʻarbiy Avstraliya nomi bilan tanilgan); 1836-yilda Janubiy Avstraliya; 1851-yilda Viktoriya va Kvinslend 1859-yilda. Olti mustamlaka 1901-yilda federatsiya qilingan va Avstraliya Hamdoʻstligi Britaniya imperiyasining hukmronligi sifatida tashkil etilgan.

Avstraliya Birinchi jahon urushida Buyuk Britaniya va uning ittifoqchilari bilan, xususan, Gallipolida (Usmonlilar imperiyasiga qarshi) va Gʻarbiy frontda jang qildi. Avstraliya Buyuk Britaniya va uning ittifoqchilari bilan Ikkinchi Jahon urushida yana jang qildi va Buyuk Britaniyaning Tinch okeanidagi mustamlakalarini Yaponiyadan himoya qildi.

1949-yilgacha Buyuk Britaniya va Avstraliya umumiy fuqarolik huquqiga ega edilar. Buyuk Britaniya va Avstraliya oʻrtasidagi yakuniy konstitutsiyaviy aloqalar 1986-yilda qabul qilingan.

Ikki davlat oʻrtasidagi rasmiy iqtisodiy aloqalar Buyuk Britaniyaning 1973-yilda Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatiga aʼzo boʻlishidan soʻng pasayib ketdi. Shunga qaramay, Buyuk Britaniya Avstraliyadagi ikkinchi yirik xorijiy investor boʻlib qolmoqda. Oʻz navbatida, Avstraliya Buyuk Britaniyadagi yettinchi yirik xorijiy toʻgʻridan-toʻgʻri investordir.

Avstraliya Buyuk Britaniyaning mustamlakasi boʻlganligi sababli, ikki xalq madaniy merosning muhim umumiy yoʻnalishlarini saqlab qolishgan, ularning aksariyati barcha ingliz tilida soʻzlashuvchi mamlakatlar uchun umumiydir. Ingliz tili har ikki xalqning rasmiy tilidir. Har ikkala huquqiy tizim ham umumiy huquqqa asoslanadi .

Pom — avstraliyaliklar tomonidan britaniyaliklarga qoʻyilgan umumiy taxallus boʻlib, hazil ohangida aytiladi, xuddi britaniyaliklar (va boshqalar) avstraliyaliklarni „Oz“ yoki „pastda“ deb atashadi (Avstraliya butunlay janubiy yarim sharda joylashganligi bilan ajralib turadigan haqiqatga ishora).

2021-yil iyun oyida mamlakatlar 2021-yil 17-dekabrda imzolangan tarixiy erkin savdo kelishuviga kelishib oldilar[2][3].

Migratsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Avstraliyaning rivojlanishida Britaniya orollaridan Avstraliyaga migratsiya oqimlari muhim rol oʻynagan va Avstraliya aholisi hali ham asosan ingliz yoki irlandlardan iborat. 2011-yilgi Avstraliya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 1972-yilda yakunlangan Britaniyadan Avstraliyaga imtiyozli migratsiyaning oxirgi muhim sxemasiga qaramay, Britaniyada 1,1 millionga yaqin avstraliyalik tugʻilgan.

Avstraliyaning sobiq bosh vaziri Julia Gillard Uelsning Glamorgan Vale shahridagi Barri shaharchasida tugʻilgan. Avstraliya Liberal partiyasining sobiq rahbari, bosh vazir Toni Abbott ham Britaniyada tugʻilgan (onasi avstraliyalik)

Britaniyada, ayniqsa Londonda 100 000 ga yaqin avstraliyaliklar istiqomat qiladi[4].

Soʻnggi yillarda Buyuk Britaniya, Kanada, Avstraliya va Yangi Zelandiya oʻrtasida harakatlanish erkinligi gʻoyasini qoʻllab-quvvatlayotgan fuqarolar toʻrtta davlatning istalganida yashash va ishlash imkoniyatiga ega boʻlganlar — bu siyosat Avstraliya va Yangi Zelandiya oʻrtasidagi Trans-Tasman sayohati kelishuviga oʻxshaydi[5][6]. Avstraliya-Birlashgan Qirollik Erkin savdo shartnomasi ikki davlat oʻrtasida erkin harakatlanish erkinligini oʻz ichiga oladi[2][3].

Harbiy aloqalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

4-engined plane flies over ship
Avstraliyaning AP-3C OrioniMH370 ni qidirishda Buyuk Britaniyaning HMS Echo tadqiqot kemasiga qoʻshildi.

Ikki davlat harbiy sohada uzoq yillik yaqin hamkorlik tarixiga ega. Hozirgi vaqtda ular AUSCANNZUKUS xavfsizlik boʻyicha hamkorlik aʼzolari, shu jumladan AQSh, Kanada va Yangi Zelandiya bilan razvedka maʼlumotlarini almashish boʻyicha „Besh koʻz“ ittifoqi va Malayziya, Singapur va Yangi Zelandiya bilan beshta kuch himoyasi kelishuvi aʼzolari hisoblanadi. Ular, shuningdek, Somalidagi qaroqchilikka qarshi kurashish va 2014-yilda Malaysia Airlines 370 -reysini qidirish uchun Birlashgan Vazifa Guruhi 151 kabi maxsus guruhlarda hamkorlik qilganlar. Avstraliya 1975-yilgacha Britaniya mukofotlari tizimidan foydalandi va shuning uchun toʻrt avstraliyalik Vetnam urushida Britaniya qatnashmaganiga qaramay, Viktoriya xochi bilan taqdirlandi. Avstraliya 1991-yilda inglizlar bilan bir xil metalldan yasalgan oʻzining ordenlarini yaratdi.

2021-yil 15-sentabrda AQSh, Buyuk Britaniya va Avstraliya rahbarlari AUKUSni Hind-Tinch okeani mintaqasi uchun „axborot va texnologiyalarni yanada chuqurroq almashish“ va „xavfsizlik va mudofaa ilm-fanining chuqurroq integratsiyalashuviga yordam beradigan“ uch tomonlama xavfsizlik paktini eʼlon qilishdi. Shartnoma xavfsizlik va mudofaa salohiyati boʻyicha hamkorlikni sezilarli darajada chuqurlashtiradi. Shuningdek, Avstraliya qirollik dengiz floti uchun yadroviy suv osti kemalarini sotib olishda Avstraliyani qoʻllab-quvvatlashga kelishib olindi.

Diplomatiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

London va Kanberra oʻrtasidagi zamonaviy siyosiy munosabatlar hukumat rahbari, vazirlar va yuqori martabali amaldorlar darajasidagi mustahkam ikki tomonlama muloqot bilan asoslanadi. Hamdoʻstlik davlatlari sifatida ikki davlat monarxi qirol Charlz III hisoblanadi. Ikkalasi ham Millatlar Hamdoʻstligining faol aʼzolaridir. 2006-yilda Britaniya Bosh vaziri Toni Bler Avstraliya parlamentida nutq soʻzlagan birinchi Britaniya hukumati rahbari boʻldi.

Avstraliya Londonda Oliy komissiyaga ega. Birlashgan Qirollik, oʻz navbatida, Kanberrada Oliy Komissiyani yuritadi.

2012-yil sentabr oyida Buyuk Britaniya va Kanada oʻrtasida diplomatik hamkorlik boʻyicha oʻzaro anglashuv memorandumi imzolangan boʻlib, natijaga koʻra Avstraliya va Yangi Zelandiyani ham qamrab olish rejasi ham taklif qilingan.

2016-yil iyul oyida Buyuk Britaniya Yevropa Ittifoqidan chiqish uchun ovoz berganidan soʻng, Avstraliya Bosh vaziri Malkolm Ternbull Britaniya Bosh vaziri Tereza Meyga qoʻngʻiroq qilib, Brexitdan keyin ikki mamlakat oʻrtasida erkin savdo kelishuvi gʻoyasini ilgari surdi. Avstraliya ovoz berishdan keyin bunday kelishuvga qiziqish bildirgan birinchi davlatlardan biri edi. Avstraliya bosh vaziri, shuningdek, ikki davlat va Yangi Zelandiya bilan immigratsiya va tijorat kelishuvlari boʻyicha muzokaralar olib borishni taklif qildi[7][8]. Avstraliya, Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya va Kanada oʻrtasida CANZUK nomli yaqinroq aloqalar va imtiyozli viza olish taklifi bir necha yillardan beri har ikki mamlakatda koʻplab shaxslar tomonidan muhokama qilinmoqda.

Galereya

Sport[tahrir | manbasini tahrirlash]

London 2005-yilgi Ashes kriket seriyasida Angliyaning gʻalabasini nishonlamoqda

Avstraliya Angliyada paydo boʻlgan koʻplab sport turlarida ustunlikka ega va ikki mamlakat oʻrtasida yaqin sport raqobati mavjud. Angliya 18 yillik Avstraliya hukmronligidan soʻng 2005-yilda kriket boʻyicha gʻalaba qozonganida ticker-lenta paradlari boʻlib oʻtdi. Angliya regbi ittifoqi jamoasining eng yorqin lahzasi Sidneyda boʻlib oʻtgan regbi boʻyicha 2003-yilgi Jahon kubogida Avstraliyani magʻlub etishi edi. Ikki davlat odatda Hamdoʻstlik oʻyinlarida medallar jadvalida yetakchilik uchun kurashadi. 2014-yilda Angliya 174 medal bilan birinchi, Avstraliya esa 137 medal bilan ikkinchi oʻrinni egalladi. Melburnlik golfchi Piter Tomson Ochiq chempionatda 5 ta gʻalaba bilan ikkinchi eng muvaffaqiyatli oʻyinchi hisoblanadi. Ikkala Olimpiya oʻyinlarida ham xuddi shunday raqobat mavjud: XX asrning ikkinchi yarmida Avstraliya muvaffaqiyatliroq boʻlgan va 1956- va 2012-yillar oraligʻidagi uchta Olimpiadadan tashqari Britaniyadan yuqorida boʻlgan, eng past koʻrsatkich 1996-yilda Avstraliya 7-oʻrinni egallaganida sodir boʻlgan. Buyuk Britaniya esa 36-oʻrinni egallagan[9][10][11]. Avstraliyalik tennischilar Uimbldonda erkaklar oʻrtasidagi juftlik bahslarida Mark Vudford va 9 karra gʻolib Todd Vudbrij kabi juftliklar bilan ayniqsa muvaffaqiyat qozonishgan; Rod Leyver, Jon Nyukomb va Margaret Kort Uimbldonda bir nechta yakkalik bahslarida gʻalaba qozonishgan, ammo 1934-yildan beri hech bir britaniyalik oʻyinchi Avstraliya Ochiq chempionatida gʻalaba qozona olmagan.

Madaniyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikki mamlakat oʻrtasida madaniy almashinuvning uzoq tarixi bor. Avstraliyaliklar koʻpincha Britaniyadan xalqaro muvaffaqiyat sari pogʻona sifatida foydalanadilar. 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarda avstraliyalik seriallar ayniqsa mashhur boʻldi, „Qoʻshnilar“ 1990-yilda Britaniyaning kunlik auditoriyasi 19 millionni tashkil etgan[12], garchi 2007-yilga kelib bu koʻrsatkich 5 millionga kamaygan boʻlsa ham, avstraliyalik tomoshabinlardan deyarli oʻn baravar koʻp[12]. Kylie Minogue, Dannii Minogue va Jeyson Donovanlar Britaniyada musiqa va sahnada muvaffaqiyatli faoliyatlarini davom ettirmoqdalar[13]. 1970-yilda Londonda "The Female Eunuch" kitobi nashr etilgandan keyin Britaniya gender siyosatida yetakchi rol oʻynadi. Vasiliy Trunoff ingliz milliy baletiga aylangan baletmeyster sifatida oʻzining vatani Avstraliya boʻylab gastrollarni boshqargan. 2013-yil kuzida Qirollik akademiyasi Avstraliya sanʼati boʻyicha yirik tadqiqot oʻtkazdi[14].

Sanoat[tahrir | manbasini tahrirlash]

1988-yildan beri Buyuk Britaniyaga Avstraliya tovarlari eksportining oylik qiymati (million Avstraliya dollari)
1988-yildan beri Avstraliyaga Buyuk Britaniya tovarlari eksportining oylik qiymati (million Avstraliya dollari).

London shahri mustamlaka davridan beri Avstraliyadagi resurslarni rivojlantirishni moliyalashtirib keladi. Angliya-Avstraliya kompaniyalari Rio Tinto va BHP kabi eng yirik transmilliy kon kompaniyalariga aylangan. Avstraliyadagi neft sanoati Avstraliya hukumati va Angliya-Fors neft kompaniyasi (keyinchalik BP) oʻrtasidagi hamkor boʻlgan Hamdoʻstlik neftni qayta ishlash zavodlaridan boshlandi. .

Aloqalar Avstraliyadagi Avstraliya Britaniya Savdo Palatasi va Londondagi Avstraliya Markazida joylashgan Buyuk Britaniyadagi Avstraliya biznesi orqali qoʻllab-quvvatlanadi.

Fan va muhandislik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikki davlat 2010-yilgacha Angliya-Avstraliya observatoriyasini, jumladan, Yangi Janubiy Uelsdagi Sayding Spring observatoriyasida Angliya-Avstraliya teleskopi va Buyuk Britaniya Shmidt teleskopini birgalikda boshqargan. Angliya-Avstraliya qoʻshma loyihasi 1946-yildan Janubiy Avstraliyada Woomera sinov poligonini Blue Steel kabi raketalarni sinash uchun foydalanmoqda. Yaqinda obyekt BAE Systems Taranis uchuvchisiz jangovar samolyot prototipini sinovdan oʻtkazish uchun ishlatilgan.

Fikr soʻrovlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

YouGov tomonidan 2020-yilda oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, Avstraliya inglizlar tomonidan ijobiy qabul qilingan uchinchi mamlakat boʻlib, 79 % ijobiy fikrga ega. U hamdoʻstlik aʼzolari Kanada va Yangi Zelandiyadan ortda qoldi[15]. Lou instituti tomonidan 2020-yilda oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatadiki, Birlashgan Qirollik Kanadadan keyin avstraliyaliklar tomonidan eng koʻp ijobiy baholangan ikkinchi mamlakatdir[16].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „European discovery and the colonisation of Australia“. Australian Government: Culture Portal. Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, Commonwealth of Australia (11-yanvar 2008-yil). 2011-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  2. ↑ 2,0 2,1 „UK and Australia in first post-Brexit trade deal“. BBC News (15-iyun 2021-yil). 15-iyun 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-iyun 2021-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Australia signs UK free trade deal, scrapping import tariffs and opening British jobs market“. ABC News Australia (17-dekabr 2021-yil). Qaraldi: 19-dekabr 2021-yil.
  4. ↑ „Born Abroad – Australia“. BBC News (7-sentabr 2005-yil). Qaraldi: 17-oktabr 2007-yil.
  5. ↑ „Australians and New Zealanders should be free to live and work in UK, report says“. theguardian.com (2014-yil 3-noyabr). Qaraldi: 16-mart 2015-yil.
  6. ↑ „Commonwealth Freedom of Movement Organisation“. CFMO. Qaraldi: 16-mart 2015-yil.
  7. ↑ „Brexit: Turnbull says Australia keen on early free trade deal with Britain after first talks with May“. ABC News. ABC News (17-iyul 2016-yil). Qaraldi: 17-iyul 2016-yil.
  8. ↑ „UK offered Brexit free trade deal with Australia“. BBC News (17-iyul 2016-yil). Qaraldi: 17-iyul 2016-yil.
  9. ↑ Bennett. „2012 Olympics: Why Britain vs. Australia Is a Better Rivalry Than U.S. vs. China“. Bleacher Report.
  10. ↑ „Olympic medal tally spat between Britain and Australia revives spirit of Ashes“. The Daily Telegraph.
  11. ↑ COLMAN. „How the Olympics turned from Ashes to smashes“ (20-avgust 2016-yil).
  12. ↑ 12,0 12,1 „Five wins Neighbours soap fight“. BBC News (18-may 2007-yil). Qaraldi: 22-avgust 2014-yil.
  13. ↑ „The unstoppable march of the upward inflection?“. BBC News (11-avgust 2014-yil). Qaraldi: 22-avgust 2014-yil.
  14. ↑ Royal Academy of Arts; Australia; 21 September — 8 December 2013; This exhibition is now closed royalacademy.org.uk
  15. ↑ „New Zealand is Britons' favourite country | YouGov“. yougov.co.uk.
  16. ↑ Kassam. „Report“. Lowy Institute Poll 2020. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Avstraliya_—_Buyuk_Britaniya_munosabatlari&oldid=3844698" dan olindi