Avesta alifbosi
Avesta alifbosi (forscha: دین دبیره) — Eronning sosoniylar davrida (226 – 651)avesta tilini koʻrsatish uchun ishlab chiqilgan yozuv tizimi.
Bu yozuvning rivojlanishiga yana bir omil sifatida yozuvning Pazend(oʻrta forscha yozish usuli) uchun ham ishlatilganligini aytish mumkin. Pazend Avesto matnlarida Zend sharhlari uchun ishlatilgan. Zardushtiylik anʼanasi matnlarida alifbo „dinning yozuvi“ (oʻrta forsda dēn dibīrih va yangi fors tilida din dabireh) deb yuritiladi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avesta alifbosining rivojlanishi oʻqilgan avesta tilidagi matnlarni toʻgʻri ifodalash zarurati bilan boshlangan. Bugungi kunda zardushtiylik kitobi kanonini tashkil etuvchi turli matn toʻplamlari IV asrda, ehtimol Shopur II davrida (309 – 379) sodir boʻlgan jamlanma natijasidir. Ehtimol, Avesto alifbosi bu bilan bogʻliq boʻlgan maxsus[1] yangilik — „Sosoniylar arxetipi“ — birikmasi boʻlishi mumkin.
Zardushtiylik ruhoniylari asrlar davomida Muqaddas Kitobni yod olishga odatlangan edilar — ular ibodatlarning soʻzlari, ritmi, fleksiyasi va intonatsiyasini yod olmagunlaricha, ustoz-ruhoniyning soʻzlarini eslab qolishga harakat qilishgan[1]. Yod olganlarini ular oʻz shogirdlariga oʻtkazdilar, shuning uchun koʻp avlodlar uchun Muqaddas Bitikni toʻgʻri oʻqish usulini saqlab qolishdi. Bu zarur edi, chunki ruhoniylar aniq va toʻgʻri talaffuz va ritmni samarali ibodatning zaruriy sharti deb hisoblagan.
Avesta tilini toʻgʻri koʻrsatish faoliyati toʻgʻridan-toʻgʻri foyda keltirdi.Keyingi davrga kelib avesta tilidagi soʻzlar deyarli tushunilmay qolgan edi, bu esa Zend matnlarini (yaʼni kanonning sharhlari va tarjimalari) tayyorlashga olib keldi, Avesto alifbosining rivojlanishi bu sharhlarga Muqaddas Bitikdan iqtiboslarni tushuntirish bilan aralashtirish imkonini berdi. Ushbu matnlarning bevosita taʼsiri bugungi kungacha saqlanib qolgan oyatning „standartlashtirilgan“ talqini edi. Tadqiqot uchun bu matnlar juda muhim, chunki ular vaqti-vaqti bilan yoʻqolgan parchalarni saqlab qoladilar.
Zardushtiylik urf-odatlarining IX-XII asrlardagi matnlari shuni koʻrsatadiki, bu vaqtda zardushtiylik yozma adabiyotining ancha katta toʻplami mavjud boʻlgan. Sosoniylarga qadar boʻlgan „Arsakidlar arxetipi“ning mavjudligi haqidagi savol XIX asrning koʻp qismida avesta olimlarini qiziqtirgan. "
Genealogiya va yozuv[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avesto alifbosi asosI boʻlgan pahlaviy yozuvi turli oʻrta eron tillarini ifodalash uchun umumiy foydalanilgan, ammo aniqlikni talab qiluvchi diniy tilni ifodalash uchun yetarli emas edi. Chunki pahlaviy yozuvi eng koʻp 22 ta belgidan iborat soddalashtirilgan abjad boʻgʻini boʻlgan. Abjad yozuvi oʻqish uchun ancha noaniq edi (yaʼni bir nechta tovushlarni ifodalashi mumkin).
Bundan farqli oʻlaroq, Avesta toʻliq alifbo boʻlib, unlilar uchun aniq belgilar mavjud boʻlgan.Bu esa allofonlarning fonetik maʼnosini aniqlashga imkon beradi. Alifboda ilk islom Fors kitobi Pahlaviy yozuviga yaqindan oʻxshash koʻplab belgilar (a, i, k, t, p, b, m, n, r, s, z, š, x v), baʼzilari esa (ā, g) boʻlgan. Bu faqat qadimgi davrlarda (VI-VII asrlarda) mavjud boʻlgan belgilar hisoblanadi. Zabur pahlaviy yozuvida (keyingi kursiv pahlaviylarda g va k bir xil belgiga ega)[2] baʼzi unlilar, masalan, e yunoncha kursivlardan olingan koʻrinadi[2]. Avesto o — pahlaviy yozuvining oʻziga xos shakli boʻlib, faqat oromiy belgilarda mavjud. Baʼzi harflar (masalan, ŋ́, ṇ, ẏ, v) ixtiro qilingan harflardir[3].
Pahlaviy yozuvi va oromiy yozuvi kabi avesto yozuvi ham oʻngdan chapga yoziladi. Avesta yozuvida harflar bir-biriga bogʻlanmagan, ligaturalar esa kamdan-kam uchraydi[2].
Harflar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Umuman olganda, avesto alifbosida 37 undosh va 16 unli bor. Avesta uchun ikkita asosiy transkripsiya sxemasi mavjud: yangi imlo Karl Hoffman va eskisi Kristian Bartolomae tomonidan qoʻllaniladi.
| Transkripsiya[4] | IPA | |
|---|---|---|
| Hoff. | Bar. | |
| a | a | /a/ |
| ā | ā | /aː/ |
| å | — | /ɒ/ |
| ā̊ | å | /ɒː/ |
| ą | ą | /ã/ |
| ą̇ | — | /ã/ |
| ə | ə | /ə/ |
| ə̄ | ə̄ | /əː/ |
| e | e | /e/ |
| ē | ē | /eː/ |
| o | o | /ɔ/ |
| ō | ō | /oː/ |
| i | i | /ɪ/ |
| ī | ī | /iː/ |
| u | u | /ʊ/ |
| ū | ū | /uː/ |
| k | k | /k/ |
| x | x | /x/ |
| x́ | ḣ | /xʲ/, /ç/ |
| xᵛ | xᵛ | /xʷ/ |
| g | g | /ɡ/ |
| ġ | — | /ɡʲ/, /ɟ/ |
| γ | γ | /ɣ/ |
| c | č | /t͡ʃ/ |
| j | ǰ | /d͡ʒ/ |
| t | t | /t/ |
| θ | θ | /θ/ |
| d | d | /d/ |
| δ | δ | /ð/ |
| t̰ | t̰ | /t̚/[5] |
| p | p | /p/ |
| f | f | /f/ |
| b | b | /b/ |
| β | w | /β/ |
| ŋ | ŋ | /ŋ/ |
| ŋ́ | ŋ́ | /ŋʲ/ |
| ŋᵛ | — | /ŋʷ/ |
| n | n | /n/ |
| ń | — | /ɲ/ |
| ṇ | n, m | /ŋ/ |
| m | m | /m/ |
| m̨ | — | /m̥/, /mʰ/ |
| ẏ | y | /j/ |
| y | /j/ | |
| ii | /ii̯/[5] | |
| v | v | /v/ |
| uu | /uu̯/[5] | |
| r | r | /r/ |
| s | s | /s/ |
| z | z | /z/ |
| š | š | /ʃ/ |
| ž | ž | /ʒ/ |
| š́ | š | /ɕ/ |
| ṣ̌ | /ʂ/ | |
| h | h | /h/ |
| Hoff. | Bar. | IPA |
| Transcription | ||
Keyinchalik, yozuvda oʻrta forschani yozishda (yaʼni Pazend), avesto tilida mavjud boʻlmagan /l/ fonemasini ifodalash uchun boshqa undosh qoʻshilgan.
Ligaturalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avesto qoʻlyozmalarida koʻpincha toʻrt ligatura qoʻllaniladi[6].
Fossey[7] 16 ta ligatureni sanab oʻtgan, lekin ularning koʻpchiligi chayqalish dumlarining oʻzaro taʼsiridan hosil boʻladi.
Raqamlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Raqamlar va raqamlarni yuqoridagi Faulmann jadvalida koʻrish mumkin.
Tinish belgilari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Soʻzlar va birikmaning birinchi qismining oxiri nuqta bilan ajratiladi (turli vertikal holatda). Bundan tashqari, qoʻlyozmalarda tinish belgilari zaif yoki umuman yoʻq.Shuning uchun 1880-yillarda Karl Fridrix Geldner standartlashtirilgan transkripsiya uchun tinish belgilar toʻplamini yaratishga majbur boʻldi. U topilgan narsaga asoslanib ishlab chiqqan uning tizimida uchta nuqtadan iborat uchburchak ikki nuqta, nuqtali vergul, gap oxiri yoki boʻlim oxiri vazifasini bajaradi; bu nuqtalarning kattaligi va yuqorida va pastda ikkita nuqta yoki yuqorida va pastda ikkita nuqta bor-yoʻqligi bilan belgilanadi. Yuqoridagi ikkitasi va pastdagi ikkitasi — „nuqta“ oʻlchamining oʻsish tartibida — ikki nuqta, nuqta-vergul, jumla oxiri yoki boʻlim oxirini ifodalaydi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Kellens 1989, s. 36.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Hoffmann 1989, s. 49.
- ↑ Hoffmann 1989, s. 50.
- ↑ Gippert, Jost (2012). "The Encoding of Avestan – Problems and Solutions". Journal for Language Technology and Computational Linguistics 27 (2). https://jlcl.org/content/2-allissues/11-Heft2-2012/1Gippert.pdf. Qaraldi: 2021-11-04.Avesta alifbosi]][sayt ishlamaydi]
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Skjærvø, Pods Octor (1996). "Aramaic Scripts for Iranian Languages". in Daniels, Peter T.; Bright, William. The World's Writing Systems. Oxford University Press. 527-528 b. ISBN 978-0195079937. https://archive.org/details/isbn_9780195079937/page/527.
- ↑ „The Unicode Standard, Chapter 10.7: Avestan“. Unicode Consortium (2020-yil mart).
- ↑ Fossey 1948, s. 49.