Kontent qismiga oʻtish

Arhat

Vikipediya, erkin ensiklopediya

Arhat (sanskritcha: अर्हत्) yoki Arahant (pali:अरहंत्, 𑀅𑀭𑀳𑀦𑁆𑀢𑁆) – buddizmda mavjudotning mohiyatiga chuqur idrok etgan, Nirvanaga erishgan va tugalmas qayta tugʻilishlar siklidan ozod boʻlgan shaxs hisoblanadi[1][2].

Ushbu tushunchaning talqini asrlar davomida oʻzgarib borgan va turli Buddizm maktablari va mintaqalarida farq qiladi. Dastlabki buddizm maktablarida arhatlik darajasiga erishish haqida turli qarashlar mavjud boʻlgan. Sarvāstivāda, Kāśyapīya, Mahāsāṃghika, Ekavyāvahārika, Lokottaravāda, Bahuśrutīya, Prajñaptivāda va Caitika maktablari arhatlarning yutuqlarini Buddalik darajasiga nisbatan nomukammal deb hisoblashgan[3][4][5].

Mahayana buddizm taʼlimotlari izdoshlarini Bodhisattva yoʻlini tutishga hamda arhatlar va śrāvakalar darajasiga qaytmaslikka chorlaydi[6]. Arhatlar, hech boʻlmaganda katta arhatlar, Theravada buddistlari tomonidan keng qamrovda „shaxsiy ozodlik holatidan chiqib, oʻz yoʻllari bilan Bodhisattva saʼy-harakatlariga qoʻshiladigan“ shaxslar sifatida qaralgan[7].

Mahayana buddizmi Oʻn sakkiz arhatlar guruhini (ismlari va shaxsiyatlari bilan) Buddaning Maitreya sifatida qaytishini kutayotganlar deb hisoblashgan. Anʼanaviy buddizmda va Buddist sanʼatida, ayniqsa Sharqiy Osiyoda luohan yoki lohan deb ataladigan 6, 8, 16, 100 va 500 kishilik boshqa guruhlar ham uchraydi[8][9]. Ularni xristian avliyolari, Injildagi havoriylar yoki dinning dastlabki shogirdlari va rahbarlarining buddist analogi sifatida koʻrish mumkin[8].

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gohyaku rakan – arhatlarni tasvirlagan besh yuz haykal, Miyajima shahridagi Daishō-in ibodatxonasida

Sanskritcha soʻz boʻlgan arhat (Pāḷi arahant) √arh „loyiq boʻlmoq“ feʼl ildizidan kelib chiqqan hozirgi zamon sifatdoshidir[10]. Jumladan, arha" „loyiq, munosib“; arhaṇa" „daʼvoga ega boʻlish, huquqli boʻlish“; arhita" (oʻtgan zamon sifatdoshi) „hurmatli, sigʻinilgan“[11]. Bu soʻz Ṛgvedada „loyiq“ maʼnosida ishlatilgan[12][13].

Maʼnosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki buddist maktablarida

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Buddizmdan oldingi Hindistonda arhat atamasi (umuman avliyo shaxsni bildiruvchi) moʻjizaviy quvvat va riyozat bilan chambarchas bogʻliq edi. Buddistlar oʻz arhatlari va hind avliyolari oʻrtasida keskin farq borligini aytadilar va moʻjizaviy quvvat endi arhatning oʻziga xosligi yoki vazifasining markaziy nuqtasi emas edi[14].

Dastlabki buddist maktablarida arhatlarning nisbiy mukammalligi haqida turli qarashlar mavjud edi. Mahāsāṃghikalar, masalan, Ekavyāvahārika, Lokottaravāda[3] Bahuśrutīya,[15], Prajñaptivāda va Caitika[4] maktablari, buddalar va bodhisattvalarning transsendental tabiati va arhatlarning xatolikka moyil ekanligini aytib oʻtishgan[16]. Caitikalilar arhat (śrāvakayāna) idealidan koʻra bodhisattva (bodhisattvayāna) idealini yuqoriroq baholashgan va arhatlarni xatolikka moyil va hali ham jaholatga boʻysunuvchi deb hisoblashgan[4].

A. K. Warder fikriga koʻra, Sarvāstivādinlar arhatlar haqida Mahāsāṃghika boʻlimi bilan bir xil pozitsiyani egallab, ularni nomukammal va xatolikka moyil deb hisoblashgan[5]. Sarvāstivādinlarning Nāgadatta Sūtrasida, Māra jin Nāgadattaning (bhikṣuṇī boʻlgan) otasining shaklini oladi va Nāgadattani toʻliq maʼrifatli budda (samyaksaṃbuddha) boʻlishga intilishning oʻrniga pastroq bosqich boʻlmish arhatlikka erishish uchun ishlashga koʻndirishga urinadi:

Shuning uchun Māra Nāgadattaning otasining niqobini kiyib, Nāgadattaga shunday dedi: „Sizning fikringiz juda jiddiy. Buddalikka erishish juda qiyin. Budda boʻlish uchun yuz ming nayuta koṭi kalpa kerak. Bu dunyoda kam odam Buddalikka erishadi, nega siz Arhatlikka erishmaysiz? Chunki Arhatlik tajribasi nirvāṇa tajribasi bilan bir xil; bundan tashqari, Arhatlikka erishish oson“[17]

Javobida, Nāgadatta arhatlikni pastroq yoʻl sifatida rad etadi: „Buddaning donoligi oʻn tomondagi boʻsh makon kabi boʻlib, cheksiz odamlarni maʼrifatga yetkazadi. Ammo Arhatning donolik darajasi pastroqdir.“[17] Kāśyapīya maktabi ham Sarvāstivādinlar va Mahāsāṃghika mazhablarining qarashlariga oʻxshab, arhatlarni xatolikka moyil va nomukammal deb hisolagan.[5] Kāśyapīyinlar arhatlar nafsni yoʻq qilmagan, ularning „mukammalligi“ toʻliq emas va ularning oʻz yoʻlidan qaytishi mumkin, deb ishonishgan[5].

Izohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „arhat | Buddhism | Britannica“. www.britannica.com.
  2. ↑ Warder 2000, s. 67.
  3. ↑ 3,0 3,1 Baruah, Bibhuti. Buddist maktab va maktabchiliklari. 2008. p. 446
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Sree Padma. Barber, Anthony W. Andxradagi Krishna daryosi vodiysida Buddizm. 2008. p. 44
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Warder, A. K. Hind Buddizmi. 2000. p. 277
  6. ↑ Williams, Paul. Buddhism. Vol. 3: The origins and nature of Mahāyāna Buddhism. Routledge. 2004. p. 119
  7. ↑ Rhie & Thurman 1991, s. 102.
  8. ↑ 8,0 8,1 Rhie & Thurman 1991, s. 102-119.
  9. ↑ „Sixteen Arhats at Shengyin Temple-- the 15th: Ajita Arhat: Shi liu zun zhe xiang: 16 Lohans: A shi duo zun zhe xiang bing zan: Sheng yin si shi liu zun zhe xiang di shi wu“ (en). Chinese Rubbings Collection - CURIOSity Digital Collections. Qaraldi: 2019-yil 11-avgust.
  10. ↑ Whitney, D. W. Sanskrit tilining ildizlari, feʼl shakllari va asosiy hoshalari
  11. ↑ Monier-Williams Sanskritcha-Inglizcha lugʻati
  12. ↑ RV 1.4.47, 2.5.51
  13. ↑ Richard Gombrich, 2009, Buddha nima oʻylagan, Equinox: London, pp. 57–58.
  14. ↑ Richard Kieckhefer, George D. Bond. „Avliyolik: Dunyo dinlaridagi koʻrinishlari“ 1988. pp. 159-160.
  15. ↑ Walser, Joseph. Kontekstda Nāgārjuna: Mahāyāna Buddizmi va Erta Hind Madaniyati. 2005. p. 218.
  16. ↑ Baruah, Bibhuti. Buddist maktab va maktabchiliklari. 2008. p. 48.
  17. ↑ 17,0 17,1 Kalupahana, David. Buddist fikri va marosimi. 2001. p. 109

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Encyclopedia of Buddhism. Routledge, 2004. ISBN 978-0415314145. 
  • Rhie, Marylin; Thurman, Robert. Wisdom And Compassion: The Sacred Art of Tibet. Harry N. Abrams (with 3 institutions), 1991. ISBN 0810925265. 
  • Warder, A.K.. Indian Buddhism. Motilal Banarsidass Publishers, 2000. 

Qoʻshimcha oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Addiss, Stephen. The Art of Zen: Paintings and Calligraphy by Japanese Monks, 1600–1925. New York: H. N. Abrams. 1989.
  • Bodhi, Bhikkhu (ed.) (2005). In the Buddhaʼs Words: An Anthology of Discourses from the Pāli Canon. Boston: Wisdom Pubs. ISBN 0-86171-491-1.
  • Bush, Susan, and Hsio-yen Shih. Early Chinese Texts on Painting. Cambridge, Massachusetts: Published for the Harvard-Yenching Institute by Harvard University Press. 1985.
  • Joo, Bong Seok, „The Arhat Cult in China from the Seventh through Thirteenth Centuries:Narrative, Art, Space and Ritual“ (PhD diss., Princeton University, 2007).
  • Kai-man. 1986. The Illustrated 500 Lo Han. Hong Kong: Precious Art Publications.
  • Katz, Nathan. Buddhist Images of Human Perfection: The Arahant of the Sutta Piṭaka Compared with the Bodhisattva and the Mahāsiddha. Delhi: Motilal Banarsidass. 1982.
  • Kent, Richard K. „Depictions of the Guardians of the Law: Lohan Painting in China“. In Latter Days of the Law: Images of Chinese Buddhism, Marsha Weidner, 183–213. N.p.:University of Hawaii Press, 1994.
  • Khantipalo, Bhikkhu (1979). Banner of the ArahantKandy, Sri Lanka: Buddhist Publication Society. ISBN 978-955-24-0311-8.
  • Khantipalo, Bhikkhu (1989). Buddha, My Refuge: Contemplation of the Buddha based on the Pali Suttas. Kandy, Sri Lanka: Buddhist Publication Society. ISBN 955-24-0037-6.
  • Laufer, Berthold. „Inspirational Dreams in Eastern Asia“. The Journal of American Folklore 44, no. 172 (1931): 208–216.
  • Levine, Gregory P. A., and Yukio Lippit. Awakenings: Zen Figure Painting in Medieval Japan. New York: Japan Society. 2007.
  • Little, Stephen. „The Arhats in China and Tibet“. Artibus Asiae 52 (1992): 255–281.
  • Rhys Davids, T. W. & William Stede (eds.) (1921–5). The Pali Text Society’s Pali–English dictionary. Chipstead: Pali Text Society. A general on-line search engine for the PED is available at http://dsal.uchicago.edu/dictionaries/pali/.
  • Seckel, Dietrich. „The Rise of Portraiture in Chinese Art“. Artibus Asiae 53, no. 1/2 (1993): 7–26.
  • Tanaka, Ichimatsu. Japanese Ink Painting: Shubun to Sesshu. New York: Weatherhill. 1972.
  • Tredwell, Winifred Reed. Chinese Art Motives Interpreted. New York [etc.]: G. P. Putnam’s Sons. 1915.
  • Visser, Marinus Willem de. The Arhats in China and Japan. Berlin: Oesterheld & Co. 1923.
  • Watanabe, Masako. „Guanxiu and Exotic Imagery in Raken Paintings“. Orientations 31, no. 4 (2000): 34–42.
  • Watters, Thomas. The Eighteen Lohan of Chinese Buddhist Temples. Shanghai: Kelly and Walsh. 1925.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Arhat
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Arhat&oldid=5716593" dan olindi