Aralash ta’lim

Blended learning (aralash o’qitish). Axborot texnologiyalari ta’limning turli yangi ko’rinishlarini taklif etmoqda, xususan keyingi vaqtlarda modulli ta’lim tizimida majmuaviy yondashuv tamoyili kuchayib bormoqda. Unda turli shakl, usullar moslashtirilgan holda joylashtirilishi aralash ta’limning innovatsiya sifatida kirib kelishiga sabab bo’ldi.

Deklan Bern «blended learning» (aralash ta’lim) haqida shunday deydi – “ushbu ta’lim boy pedagogik tajribadan samarali foydalanishga qaratilgan”. Bunday yondashuv axborotni taqdim etishda turli uslubiyotlardan foydalanishni, ta’limni tashkil etishda va ta’lim jarayonida axborot texnologiyalari, yakka tarzda va guruhlarda an’anaviy faoliyatni tashkil etishga asoslanishi mumkin. Bunday turlicha yondashuv o’quvchini charchatmaydi va o’qishga bo’lgan motivlarini kuchaytiradi. Asosiy masala – tanlangan uslubiyotlarning o’zaro mutanosibligini ta’minlash va kam xarajat asosida yuqori samaradorlikka erishish hisoblanadi.

Blended learning (Aralash ta’lim) tushunchasi

Aralash ta’limda talabalarga universitetlarning masofaviy ta’lim tizimidan va o’quv materiallaridan foydalanishga to’liq ruxsat beriladi. Bu tizimda online kutubxonalar va manbalar mavjud bo’ladi.

Talabalar bir qism nazorat ishlarini talabalar on-layn tizimida topshirishadi. Shuningdek, tizimda guruhli muloqotlar uyushtiriladi va tuli loyihalar amalga oshiriladi.

Blended learning modeli talabalarga quyidagi imkoniyatlarni beradi:

• Online rejimida o’quv materiali bilan hohlagan vaqtda tanishish.
• Sinov testini topshirib bilimini sinash;
• Nazorat testini topshirish;
• O’tilgan mashg’ulotlarga mos qo’shimcha manbalar bilan tanishish;
• Audio va video yo’zuvlardan, animatsiya va simulyatsiyalardan foydalanish;
• E-maildan foydalanish va forumlarda ishtirok etish;
• Ma’ruzadan tashqari o’qituvchi-talaba va talabalar o’rtasida muloqot tashkil etish.
•  An’anaviy ta’lim elementlari ming yillardan beri mavjud, biroq aralash ta’lim paydo bo’lganiga hali 10 yilcha ham bo’lgani yo’q. Shu sababli bu ta’lim turlarini aralash tarzda olib borish maqsadga muvofiq.

Aralash ta’lim modeli

• -on-line rejimida o’quv materiali bilan hohlagan vaqtda tanishish.
• -Sinov testini topshirib bilimini sinash;
• -Nazorat testini topshirish;
• -O’tilgan mashg’ulotlarga mos qo’shimcha manbalar bilan tanishish;
• -Audio va video yo’zuvlardan, animatsiya va simulyatsiyalardan foydalanish;
• -E-mail dan foydalanish va forumlarda ishtirok etish;
• -Ma’ruzadan tashqari o’qituvchi-talaba va talabalar o’rtasida muloqot tashkil etish.

An’anaviy ta’lim elementlari ming yillardan beri mavjud, biroq aralash ta’lim paydo bo’lganiga hali 10 yilcha ham bo’lgani yo’q. Shu sababli bu ta’lim turlarini aralash tarzda olib borish maqsadga muvofiq.

An’anaviy, elektron va aralash ta’lim

An’anaviy ta’lim modeli

• -O’quv yili (semestri) boshida dars jadvallari belgilanadi, fanlar bo’yicha kirish darslari o’tiladi.
• -Bunda talabalarga fanning tuzilishi, nazorat tizimi, adabiy manbalar va uslubiy maslahatlar beriladi.
• -Semestr davomida ma’ruza, amaliy mashg’ulotlar, laboratoriya mashg’ulotlari, kurs va diplom ishlari, referatlar, nazorat ishlari shaklida mash’ulotlar bo’ladi.
• -Semestr oxirida o’zlashtirilgan bilimlar baholanadi.

  Bunday o’qish usuli dastlabki oliy ta’limni olayotgan yosh talabalarga juda mos keladi. Lekin, bu usul, kun bo’yi ishda bo’ladigan, universitetga kelishga imkoni mavjud bo’lmagan, katta yoshli, qo’shimcha ta’lim olishni hohlovchi va malakasini oshiruvchi, uzoq masofada yashovchi, sirtdan o’qishni hohlaydigan talabalar uchun biroz noqulay hisoblanadi.

Elektron ta’lim modeli

  Internet paydo bo’lishi bilan sirtqi ta’lim elektron ko’rinishga o’tdi. Bunday tizimda talaba to’liq Internet orqali o’qiydi. Talaba deyarli universitetga kelmaydi, faqat yakunida baho olish uchun keladi. Bunday o’qish modeli katta yoshli, uzoq masofadan kelgan talabalar uchun juda qulay.  Elektron ta’limning an’anaviy ta’limdan farqli jihatlari quyidagilar:

• -Talabaga kamroq tushuntiriladi, talaba ko’proq mustaqil shug’ullanadi;
• -O’qituvchi va boshqa talabalar bilan muloqot cheklanmagan bo’ladi.
• -Asosiy muloqot vositalari – chat, forum va elektron pochta. Shuningdek, “virtual electron sinf” ham mavjud.
• -O’qituvchi ma’ruza o’qishi, virtual seminarlar o’tkazishi mumkin.
• -Guruhli mashg’ulotlarga jiddiy e’tibor qaratiladi, chunki talaba o’zini kompyuterga mixlangandek his qilmasligi va hamkorlikda ishlash ko’nikmalarini egallashi kerak.
• -Fan materiallari interfaol shaklda: matn, audio, video  shaklida beriladi, bu materiallar turli rasmlar, grafiklar, sxemalar, animatsiyalar, simulyatsiyalar, fotolar, manbalarga havolalar bilan to’ldiriladi;
• -Talabalarning bilimlari test topshirish, guruhli loyihalar ishlash, esse yozish, ma’ruza va referatlar yozish, nazorat ishlarini bajarish kabi shakllarda nazorat qilinadi;
• -Ma’lumot almashish tizimi – fayl jo’natish va qabul qilish shaklida bo’ladi. O’qituvchiga jo’natilgan ma’lumotlar yaxshilab tekshirilgandan so’ng, shaxsiy mulohazalar, tavsiyalar yoki baho shaklida qaytariladi.

  Elektron o’quv modeli ancha moslashuvchan hisoblanadi. Transport, vaqt, joy muammolari deyarli yo’q. O’quv materiali o’ta aniq tuzilgan bo’ladi (chunki talaba mustaqil ravishda o’zi shug’ullanadi). Agar topshiriqlar belgilangan muddatgacha topshirilmasa talaba o’qishdan haydaladi. O’zini o’zi nazorat qilish vao’z ishini tashkil qilish ko’nikmalari juda muhim. Asosan katta yoshlilar uchun tavsiya etiladi.

Aralash ta’lim modeli (Blended learning)

  Talaba yosh bo’lsa demak, uni oddiy usulda o’qitish kerak, degan fikr noto’g’ri, albatta. Avstraliyalik ish beruvchilar on-line va blended-learning usulida ta’lim olgan talabalarni ko’proq ishga olishar ekan. Chunki ular, nafaqat kompyuter texnologiyalarini yaxshi bilishar ekan, balki ularda mustaqil shug’ullanish va hamkorlikda ishlash ko’nikmalari kuchli rivojlangan bo’lar ekan. Shu sababli, ba’zi AQSh va Evropa davlatlarida maktab va kollejlarni blended-learning tizimiga o’tkazishga qiziqish tobora ortmoqda. Uning o’ziga xosliklari quyidagicha.

  Ma’ruza mashg’ulotlari. Mashg’ulotlar uchun materiallar to’liq bo’ladi, slaydlar ham bo’ladi, chunki talabaning mustaqil shug’ullanishi uchun yetarli darajada ta’minlanishi zarur.

  Seminar mashg’ulotlari (face-to-face sessions). Ular ma’ruzalarga qo’shib olib borilishi mumkin. Seminar mashg’ulotlari eng qiziqarli, munozalarlarga boy mavzularni o’zlashtirishda va amaliy ko’nikmalarni shakllantirishda qo’llaniladi.

Fanning o’quv materiallari (darslik va uslubiy qo’llanmalar).   Ular ham qog’oz, ham electron shaklda mavjud bo’ladi. Elektron shakli qog’oz shakliga qaraganda mazmuni ancha boy, qiziqarli va o’zlashtirishga qulay bo’ladi.

  On-line muloqot. Bu yangi turdagi muloqot hisoblanadi. Ular odatda chat, forum, e-mail shaklida bo’ladi. Ular orqali talabalar o’zaro muloqot qilishadi va hamkorlikda ishlashadi. O’qituvchiga hohlagan vaqtda savol berish va qisqa muddatlarda javob olish imkoni bo’ladi. Bilim olishda boshqa talabalar bilan maslahatlashib ishlash juda katta yutuqlarga olib keladi.

Yakka tartibdagi va guruhli on-line loyihalar. Bunday loyihalar Internetda ishlash, turli manbalardagi axborotlarni tahlil qilish, guruh bilan kelishib ishlash, vazifalarni bajarish bo’yicha mas’uliyat va vazifalarni birgalikda taqsimlash ko’nikmalarini shakllantiradi (collaboration).  Hozirgi vaqtda ko’pchilik Evropa kompaniyalari collaboration usulidan kundalik faoliyatida keng foydalanishadi.   Virtual sinf xonasi. Bunda turli Internet aloqa vositalari yordamida, shuningdek, talabalar bevosita jismoniy tarzda o’qituvchi bilan yoki o’zaro ushrashishi, muloqot qilishi mumkin. Bu talabalarga muayyan erkinlik beradi. Audio va video ma’ruzalar, animatsiya va simulyatsiyalar.  Bular aralash ta’limni yanada oddiy, boy va qiziqarli qiladi.

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar, blended learningning  o’ta moslashuvchan tizim ekanligini ko’rsatmoqda.  Demak, talaba 2-sentabrda darsga kelib o’qituvchi bilan ko’rishadi va fanning kirish darsida ma’lumotlarni electron shaklda oladi. Adabiyotlar ro’yxati o’rniga web-sayt manzilini hamda login va parollarni oladi.

Ma’ruza darsida ma’lumotlar qisqa beriladi va havola etilgan manbalarda juda ko’plab qiziqarli materiallar, sinov va imtixonlarni topshirish uchun zarur topshiriqlar bo’ladi. Ma’ruzalar asosan PowerPoint taqdimotlari shaklida bo’ladi.

Darslarning bir qismi on-line rejimida bo’ladi. Bunday materiallarni talabalar yakka tartibda mustaqil yoki guruh bo’lib o’zlari o’zlashtirishlari zarur bo’ladi.  On-line darslar savol-javob tarzida bo’lishi mumkin. Ishlangan ma’lumotlar o’qituvchiga fayl tarzida yuboriladi va o’qituvchi tomonidan baholanib qaytariladi. Muddatidan kechikkan ishlarni o’qituvchi qabul qilmaslikka haqlidir. Nazorat ishlari o’qituvchi nazorati ostida ham o’tkazilishi mumkin. Yakuniy imtixonlar sinfda o’tkaziladi.

Xullas, blended learning talabalarni o’z faoliyatini tashkil qilishga o’rgatadi.

“Faol talaba” tushunchasi va o’zlashtirishni baholash

Faol talaba (Active Student) tushunchasi blended learning tuzilmasining eng zarur elementi hisoblanadi. Hozirda bunday atama bilan Evropada blended learning tizimida o’qiydigan talabalarni atashadi.  Bunday modellarda o’qiydigan talabaning faoliyati taxminan 50% mustaqil ishdan (materialni o’zlashtirish, forum va chatlarda ishlash, e-mail orqali muloqot va h.k.) iborat bo’ladi.

An’anaviy ta’limda talabani o’qitishadi, blended learningda esa – o’qishga o’rgatishadi, mustaqil faoliyatini tashkil qilishadi.

An’anaviy ta’limda markazda – o’qutuvchi (teacher-centered), blended learningda esa - talaba (student-centered) markazda bo’ladi. Bunda talaba ko’p ishlaydi va muvaffaqiyatlari uning o’ziga bog’liq. Talaba o’quv jarayoniga tuzatish kiritishi va o’zgartirishi ham mumkin.

O’zlashtirishni baholash eng e’tibor qaratiladigan qism hisoblanadi. Chunki, yaxshi bahol olish – asosiy maqsad sanaladi. O’qituvchilar uchun bu ko’rsatkich talabalarning qanchalik rivojlanganligini anglatadi. An’anaviy ta’limdan farqli ravishda blended learningda nazorat biroz boshqacharoq bo’ladi. Eng avvalo ish guruhli tarzda bajariladi, on-line muloqotlar juda ko’p bo’ladi. Guruhning umumkiy bahosi barcha talabalarning baholarining yig’indisiga teng. Bunda har bir talabaning forumdagi ishtiroki haqidagi hisobot inobatga olinadi. O’qituvchi talabadan o’zining forumga tegishli e-mail ma’lumotlari nusxasini yuborishni so’rashi mumkin. Loyiha ikki qismdan iborat bo’lishi mumkin: yakka va guruh bo’lib bajariladigan. Guruh ballari talabalarga forumdagi ishtirokiga qarab bo’linadi.

Har bir o’qituvchi o’z bilganicha yakka ishlash va guruh bo’lib ishlash bo’yicha 100 ballik tizimda baholarni qo’yadi.

O’qituvchining baholari on-line tizimida barchaga ochiq ko’rinadi. Biroq, kompyuter baho qo’yganda xatoliklar bo’lib turadi. Kompyuter nazoratidan o’rgatuvchi dasturlarda va joriy nazoratlarda test va fill-in-blank , ob’ektlarni saralash, o’yin va h.k. usullarida foydalaniladi.

Blended learningdagi oʻquv materiallari turlari

Blended learning usulida turli texnologiyalar va vositalar axborotning o’quv materialiga kiritilishiga yordam beradi. Internet esa har bir elementning o’z o’rnida ishlatilishiga imkon beradi. Talaba ma’lumotlarni hohlasa kitobdan, hohlasa Internetdan o’zi uchun qulay vaqtda, joyda o’qishi mumkin. Video-ma’ruzalar passiv, o’qish esa – faol jarayon hisoblanadi. Asosiy matnga qo’shimcha qilib turli maqolalar, hisobotlar ilova qilinishi mumkin. Ba’zan talabalardan axborotni o’zlari izlashlari talab etiladi. Agar ular mos axborotni topa olishmasa, o’qituvchining o’zi axborotlarni web-saytiga joylab qo’yadi. Matnlar HTML, DOC, AVI, MP3 formatlarida berilishi ham mumkin.

  Rasmlardan matnlarni qulay va mantiqli bo’lish uchun foydalaniladi. Biroq, rasmlar qo’llanilganda, axborotni yuklash muammosi paydo bo’ladi. Shu sababli, ular Internetga yuklash qulay bo’lgan formatlarda chop etiladi (JPEG, GIF va h.k.)

Aralash ta’limda talabalarni qiziqtirishi uchun ma’lumotlar aniq strukturaga ega bo’ladi. Har bir mashg’ulot 3 qismdan – dastlabki, hozirgi va keying bosqichlar iborat bo’ladi.

  “Hozirgi” bosqichi bevosita muloqot qilinadi (seminar, forum va h.k.). Bu jarayonda o’qituvchi talabalarning berilgan mavzu bo’yicha savollarini va izohlarini kuzatib boradi.

  Bu bosqichda o’qituvchi hohlasa ma’ruza shaklida ma’lumotlarni bayon qilib berishi ham mumkin.

  Talaba “hozirgi” bosqichga tayyor bo’lishi uchun u oldingi darsning materialini to’liq o’zlashtirgan bo’lishi mumkin. Dars yakunida materiallar testlar, savollar va amaliy masalalar yordamida mustahkamlanadi.

“Dastlabki” bosqichda talaba o’qituvchi yoki boshqa talabalar bilan birgalikda muloqotga, darsga tayyorlanadi. Buning uchun o’qituvchi albatta biror topshiriq berishi zarur.  Shunday qilinsa dars vaqtida ortiqcha takrorlanishlar bo’lmaydi va dars samarali bo’ladi. Shunda talabalar dars vaqtida faqat ma’lumot olibgina qolmasdan, murakkab masalalarni yaxshi tushunib oladi.

“Keyingi” bosqichda i bevosita muloqot qilinadi (seminar, forum va h.k.). Bu jarayonda o’qituvchi talaba dars materialini mustahkamlaydi (test, uy ishi va h.k.). O’qituvchi avval talabalarning savollariga javob beradi va keyin bajarilgan ishlargi izoh beradi. Bunda u talabalarni keying mavzuga qiziqtirib yo’naltiradi.

  Shunday qilib, bu bosqichlar har bir darsda takrorlanadi. Talabalar shunday yo’l bilan ortiqcha muhokamalarga, keraksiz va oldindan ma’lum materiallarni takror tinglashga vaqtlarini ketkazmasdan darslarda amaliy ish, muloqot, loyihalarni ishlash uchun ko’proq vaqt to’plashadi. Ma’lumotni ajrata bilish, mustaqil ishlash, nazariy bilimlarni amalda qo’llay olish kabi ko’nikmalarni orttirishadi.

Havolalar

• xabibullaev.wordpress.com