Arab tili yozuvi
Arab yozuvi - Arab davlatlari, Osiyo va Afrikaning bir qancha boshqa tillari uchun ishlatiladigan yozuv tizimidir. U foydalanadigan mamlakatlar soni boʻyicha dunyoda ikkinchi eng koʻp qoʻllaniladigan yozuv tizimi boʻlib, foydalanuvchilar soni boʻyicha esa (lotin va xitoy yozuvlaridan keyin) uchinchi oʻrinda hisoblanadi[1].
Bu yozuv dastlab arab tilida matn yozish uchun ishlatilgan, ayniqsa Islomning muqaddas kitobi Qur’on shu tilda nozil boʻlgan. Dinning tarqalishi bilan u koʻplab til oilalari uchun asosiy yozuv sifatida qoʻllanila boshlandi, bu esa yangi harflar va boshqa belgilarning bu til alifbosiga qoʻshilishiga olib keldi. Hali ham uni ishlatadigan tillar quyidagilar hisoblanadi: fors, malay, uygʻur, kurd, panjob, pushtu, urdu, kashmir boshqalar[2]. 16-asrgacha bu yozuv baʼzi ispancha matnlar uchun asos boʻlib ham xizmat qilgan. 1928-yildagi til islohotidan oldin turk tilining yozuv tizimi hisoblangan[3].
Ushbu yozuv oʻngdan chapga qiya uslubda yozilgan boʻlib, unda koʻpchilik harflar alohida turishiga, keyingi yoki oldingi harfga qoʻshilishiga qarab bir oz boshqacha shakllarda yoziladi. Biroq, asosiy harf shakli oʻzgarishsiz qoladi. Yozuvda katta harflar mavjud emas[4]. Aksariyat hollarda harflar undoshlar va bir nechta unlilarni oʻz ichiga oladi, shuning uchun koʻpchilik arab alifbolari abjadlar boʻlib, sorani, uygʻur, mandarin va serb-xorvat kabi baʼzi tillar uchun ishlatiladigan alifbo hisoblanadi. Bu arab xattotligi anʼanasi uchun ham asos boʻlib xizmat qiladi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arab alifbosi nabatiy alifbosidan [5][6] yoki toʻgʻridan-toʻgʻri suriy alifbosidan [7] olingan boʻlib, ularning ikkalasi ham oromiy alifbosidan (yahudiy-ibroniy alifbosini ham paydo qilgan) olingan. Bu oʻz navbatida, Finikiya alifbosidan kelib chiqqan deb tavsiflanadi. Oromiy yozuvidan tashqari Finikiya yozuvi ham yunon alifbosini paydo boʻlishiga sabab boʻlgan.
Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Miloddan avvalgi VI—V-asrlarda markaziy Iordaniyaning Petra shahri atrofiga shimoliy arab qabilalari koʻchib kela boshlashgan va ushbu hududda qirollikka asos solgan. Bu odamlar (hozirgi qabilalardan biri Nabatu nomidan Nabatiylar deb ataladi) arab tilining shevasi boʻlgan nabatiy arab tilida gaplashgan. Miloddan avvalgi II—I asrlarda [8][9] Nabatiy alifbosining birinchi maʼlum boʻlgan yozuvlari oromiy tilida (bu aloqa va savdo tili boʻlgan) yozilgan boʻlsa-da, arab tilining ayrim xususiyatlarini oʻz ichiga olgan. Ular oromiy alifbosi shaklida yozganlar va u ikki shaklga boʻlingan: biri yozuvlar uchun („monumental nabatiy“ deb nomlangan) va ikkinchisi, koʻproq qiya, shoshilinch ravishda yozilgan va birlashtirilgan harflar bilan papirusga yozish uchun moʻljallangan[10]. Ushbu qiya shakldagi yozuv turi monumental shakldagi yozuvga tobora koʻproq taʼsir koʻrsatib, asta-sekin arab alifbosiga oʻta boshladi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Arabic Alphabet“. Encyclopædia Britannica online. 2015-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 16-may.
- ↑ Mahinnaz Mirdehghan. 2010. Persian, Urdu, and Pashto: A comparative orthographic analysis. Writing Systems Research Vol. 2, No. 1, 9-23.
- ↑ „Exposición Virtual. Biblioteca Nacional de España“. Bne.es. 2012-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 6-aprel.
- ↑ Ahmad, Syed Barakat.. Introduction to Qur'anic script, 11 January 2013. ISBN 978-1-136-11138-9. OCLC 1124340016.
- ↑ Gruendler, Beatrice. The Development of the Arabic Scripts: From the Nabatean Era to the First Islamic Century According to Dated Texts (en). Scholars Press, 1993 — 1 bet. ISBN 9781555407100.
- ↑ Healey, John F. „II - The Origin of the Arabic Alphabet“,. A Brief Introduction to The Arabic Alphabet (en). Saqi, 2012-02-13. ISBN 9780863568817.
- ↑ Senner, Wayne M.. The Origins of Writing (en). U of Nebraska Press, 1991 — 100 bet. ISBN 0803291671.
- ↑ „Nabataean abjad“. www.omniglot.com. Qaraldi: 2017-yil 8-mart.
- ↑ Naveh. „Nabatean Language, Script and Inscriptions“.
- ↑ Taylor, Jane. Petra and the Lost Kingdom of the Nabataeans (en). I.B.Tauris, 2001 — 152 bet. ISBN 9781860645082.
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Unicode harmanlama diagrammalari — shakl boʻyicha saralangan arab harflarini oʻz ichiga oladi
- Nima uchun miyangizning oʻng tomoni arab tilini yoqtirmaydi
- SILning Non-Roman Script Initiative tomonidan arab shriftlari
- Aleksis Neme va Sébastien Paumier (2019), „Arab unlilarini oʻtkazib yuborishga bardoshli lugʻat qidirish orqali tiklash“, Lang Resources & Evaluation, jild. 53, 1-65-betlar. arXiv ; doi