Ambalau (orol)
Ambalau—Malay arxipelagidagi orol, Molukkalar guruhidagi Indoneziyaning bir qismi sanaladi. Maydoni 306 km², dengiz sathidan maksimal balandligi 608 metrni tashkil etadi. Aholisi (2009-yil holatiga koʻra) taxminan 9600 kishini tashkil etadi, ularning aksariyati mahalliy aholi — ambelauanlar.
Kattaroq Buru orolidan taxminan 20 km janubi-sharqda joylashgan. Maʼmuriy jihatdan Maluku provinsiyasiga (indonezcha: Provinsi Maluku), Janubiy Buru (Hindiston) okrugi (kabupatena) tarkibiga kiradi . Orol hududi bir xil nomdagi alohida tumanga (kechamatan) ajratilgan. Tumanning maʼmuriy markazi — Wailua orolning eng yirik aholi punkti.
Orol aholisining iqtisodiy faoliyatining asosiy turi qishloq xoʻjaligi : makkajoʻxori, sabzavotlar, ziravorlar yetishtiriladi. Baliqchilik sanoatida bir oz rivoj topgan.
Tabiiy va geografik xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Geografik joylashuv[tahrir | manbasini tahrirlash]
Orol Moluccas guruhiga tegishli. Banda dengizida, Manipa boʻgʻozining janubiy eshigida, yirik Buru orolidan taxminan 20 km janubi-sharqda joylashgan. Maydoni 306 km² ni tashkil etadi.
U ovalga yaqin shaklga ega (diametri — taxminan 10 km), janubi-sharqiy qismida kichik oʻsimtasi bor. Sohil chizigʻi unchalik chuqurlashtirilmagan, oʻnga yaqin kichik qoʻltiqlar mavjud[1].
tabiiy sharoitlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Orol vulqondan kelib chiqqan boʻlib, uning geologik tuzilishida kaynozoy choʻkindi jinslari ustunlik qiladi. Relefi asosan tepalikli, faqat orolning shimoli, janubi va janubi-sharqidagi qirgʻoqning qumli joylari tekis relyefni tashkil etadi. Eng muhim togʻlar, Baula tepaliklari indonezcha: Gunung Baula, dengiz sathidan 608 m balandlikda — Ambelauning eng baland nuqtasi va Nona indonezcha: Gunung Nona — 559 m gʻarbiy qismida joylashgan[1].
Hududning katta qismi, ayniqsa togʻli hududlarda, tropik tropik oʻrmonlar bilan qoplangan. Orolning flora va faunasi va uning atrofidagi suv zonasi xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Sohilda marjon riflari ham mavjud[1][2].
Seysmoaktiv zonada joylashgan. Vaqti-vaqti bilan zilzilalarga duchor boʻlgan — oxirgi marta 2006-yil avgust oyida kuchli zilzila roʻy bergan.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Maʼlumki, mustamlakachilikdan oldingi davrda orolda avstroneziya xalqi vakillari — ambelauanlar juda zich joylashgan boʻlib, ular hali ham mahalliy aholining aksariyat qismini tashkil qiladi. XVI-XVII asrlarda Ternate sultonligi hukmdorlari Molukkalarning bu qismi ustidan oʻz hokimiyatlarini eʼlon qildi. XVI asr oxirida arxipelagning ushbu hududiga kirib kelgan portugal mustamlakachilari Ternate bilan uni birgalikda rivojlantirish toʻgʻrisida shartnoma tuzdilar, ammo ularning mahalliy aholi ustidan ustunligi juda past edi[3].
Ambelau XVII asrning oʻrtalarida Niderlandiya Sharqiy Hindiston kompaniyasining taʼsir zonasiga tushdi. Maʼlumki, 1660—yillarda orol papualik qaroqchilar tomonidan qarshiliklrga uchragan, ular mahalliy aholini qullikka sotish uchun asir olgan.
Mustamlakachilar uchun asosiy qiziqish bu yerda oʻsadigan ziravorlar edi. Biroq, kichik olis orolni faol iqtisodiy ekspluatatsiya qilish ular tomonidan foydasiz deb topildi: Niderlandiya Sharqiy Hindston kompaniyasi rahbariyati ziravorlar ishlab chiqarishni Moluccas arxipelagining yana bir nechta muhim orollarining minimal, yaxshi rivojlangan va himoyalangan hududida mahalliylashtirishga qaror qildi. Natijada, XVII asr oxirigacha mahalliy aholining katta qismi gollandlar tomonidan qoʻshni Buru oroliga olib ketilgan va u yerda chinnigullar plantatsiyalarida ekspluatatsiya qilingan. Maʼmuriy jihatdan Ambelau Ambon gubernatorligiga kiritilgan boʻlib, uning boshligʻi Ambon orolida joylashgan boʻlib, toʻgʻridan-toʻgʻri Niderlandiya Sharqiy Hindiston general-gubernatoriga hisobot bergan.
XVIII asr oxirida Indoneziyaning zamonaviy hududi ustidan hokimiyat bankrot boʻlgan NShHK dan toʻgʻridan-toʻgʻri Niderlandiya hukumatiga oʻtgandan soʻng, Gollandiya mustamlakasining keyingi bosqichida orol muhim iqtisodiy ahamiyatga ega emas edi. 1942-yilda Ikkinchi Jahon urushi paytida Gollandiyaning Sharqiy Hindistoni Yaponiya tomonidan bosib olingandan soʻng, Ambelau qolgan Moluccas bilan birgalikda Imperiyaning 2-flotini bosib olish zonasiga tayinlandi . Bosqinchilik 1945-yil avgust oyida Indoneziya Respublikasi mustaqilligini eʼlon qilish bilan deyarli bir vaqtda rasman yakunlandi. Biroq, Respublika hukumati bunday uzoq mintaqada oʻz hokimiyatini oʻrnatolmadi va 1946—yil boshida Niderlandiya qarshiliksiz orol ustidan nazoratni tikladi. Bir necha oy oʻtgach, Ambelau hududi barcha Molukkalar, Sulavesi va Kichik Sunda orollari bilan bir qatorda Gollandiya tashabbusi bilan yaratilgan Sharqiy Indoneziyaning kvazimustaqil davlati tarkibiga kirdi va ular oʻzlarining sobiq mustamlakachiga aylanishini kutdilar. Sharqiy Hindistondagi mulklarni qaram federal tuzilishga aylantirdi[4].
1949-yil dekabr oyida Sharqiy Indoneziya Indoneziya Amrika Qoʻshma Shtatlari tarkibiga kirdi, u Indoneziya-Gollandiya Gaaga davra suhbati konferensiyasi qarori bilan tashkil etilgan edi. 1950-yil aprel oyida Sharqiy Indoneziyaning katta qismi Indoneziya Respublikasi tarkibiga kirishi va Sharqiy Indozneziya faoliyati toʻxtatilishi munosabati bilan Molukkaning janubiy qismidagi mahalliy hokimiyat organlari Janubiy Molukka Respublikasi tashkil etilganligini eʼlon qildilar. Indoneziya Respublikasi 1950-yil iyul oyida unga qarshi harbiy operatsiyalarni boshladi. Yil oxiriga kelib ushbu tan olinmagan davlatning butun hududi, jumladan Ambelau ham toʻliq Indoneziya qoʻshinlari nazoratiga olindi va Indoneziya Respublikasining bir qismi deb eʼlon qilindi[4].
Aholi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ambalau aholisi taxminan 9600 kishini tashkil qiladi (2009-yil holatiga koʻra), aksariyati qirgʻoq tekisliklarida yashaydi. Aholining maʼmuriy-hududiy birliklar boʻyicha taqsimlanishi quyidagicha[2]:
- Kampungbaru — 1442 nafar aholi
- Luma — aholisi 950 (taxminiy hisob)
- Masavoy — 838 nafar aholi
- Selasi — 1174 nafar aholi
- Sivar — 1172 nafar aholi
- Ulima — 1407 nafar aholi
- Elara — aholisi 2610 kishi.
Milliy tarkibi, tillari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aholining asosiy qismini mahalliy xalq — ambelauanlar tashkil etadi. Bundan tashqari, orolda boshqa Moluccas, Sulavesi orollari (asosan Bugis), shuningdek, Yavadan kelgan muhojirlar yashaydi (ikkinchisi orolga asosan Gollandiya mustamlaka maʼmuriyati tomonidan amalga oshirilgan keng koʻlamli transmigratsiya dasturlari doirasida koʻchib oʻtdi. 1900-yillar va 1950—1990 -yillarda mustaqil Indoneziya hokimiyati[5]. Millatlararo muloqot vositasi mamlakatning davlat tili — indonez tili boʻlib, mahalliy tillar va dialektlardan keng qoʻllanilishiga qaramay, orolning kattalar aholisining katta qismi kundalik hayot, birinchi navbatda Ambelau tilida[2] soʻzlashadi.
Diniy kompozitsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aholining asosiy qismi sunniy musulmonlar, oz sonli nasroniylar bor. Baʼzi orol aholisi anʼanaviy mahalliy eʼtiqod qoldiqlarini saqlab qolishadi[2].
Maʼmuriy birlik[tahrir | manbasini tahrirlash]
Orol hududi Indoneziyaning Maluku provinsiyasiga tegishli. 2008-yilda Buru Buru va Janubiy Buru tumanlariga boʻlingandan soʻng, u tuman maqomini saqlab qolgan holda ikkinchisining tarkibiga kirdi.
U qishloq yoki aholi punkti deb ataladigan yettita quyi darajadagi maʼmuriy-hududiy birlikka boʻlingan: Kampungbaru, Luma, Masavoy , Selasi, Sivar, Ulima va Elara[2]. Ularning maʼmuriy markazlari shu nomdagi aholi punktlaridir.
Iqtisodiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mahalliy iqtisodiyotning asosini qishloq xoʻjaligi tashkil etadi. Muhim noqulay omil — bu yovvoyi choʻchqalarning koʻpligi — babirus, ekinlarni buzadi. Nisbatan kichik unumdor tuproq uchastkalarida — asosan qirgʻoqda — makkajoʻxori, sago, shirin kartoshka, kakao, hindiston yongʻogʻi palmasi, shuningdek, ziravorlar — chinnigullar va muskat yongʻogʻi oʻstiriladi[2].
Baliqchilik asosan Masavoy va Ulima qishloqlarida rivojlangan, asosiy savdo turi orkinos[2].
Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari va baliqning bir qismi qoʻshni Buruga, asosan Namlea shahri bozorlariga yetkazib beriladi[2].