Amaryllis belladonna
Amaryllis belladonna,[1] Jersi nilufari, belladonna nilufari, yalang'och ayol nilufari,[2] yoki mart nilufari[3] - Janubiy Afrikaning Keyp provinsiyasida o’sadigan , lekin manzarali o'simlik sifatida keng tarqalgan o'simlik turi. Xabarlarga ko'ra, u ko'plab joylarda rasman qabul qilingan: Korsika, Portugaliya, Azor orollari, Madeyra, Kanar orollari, Buyuk Britaniyaning Ssilli orollari , Kongo Demokratik Respublikasi, Asension oroli, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Meksika, Kuba, Gaiti, Dominikan Respublikasi, Chili, Kaliforniya, Texas, Luiziana, Missisipi va Xuan Fernandes orollari[4][5].
Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yozning oxirgi oylarida paydo , bir-ikkita tik poyaga ega ko'p yillik piyoz orqali ko’payadigan gulli o’simlik. To'pgulning "yalang'och" (bargsiz) poyada 2-12 ta ko'zga ko'rinadigan xushbo'y hidli gullari bor, bu unga yalang'och ayol-nilufar nomini beradi. Uzunligi 10 sm gacha bo'lishi mumkin bo'lgan pushti gullar kuzda tor va tasma shaklidagi barglardan (histerantiya) oldin paydo bo'ladi[2][3].
Taksonomiya va etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amaryllis belladonna - Amaryllis turkumidagi ikkita turdan biri[6].
Belladonna o'ziga xos nomini italyancha bella donna so’zidan olgan bo'lib, go'zal ayol degan ma'noni anglatadi[7]. Dunyo bo'ylab juda ko'p nomlar mavjud, masalan Portugaliyaning Azor orollarida, ism meninas para a escola (qizlar maktabga boradi) pushti rangli formadagi qizlar yangi o'quv yili boshlanganda ochilgan gullarni nazarda tutadi[3].
O‘sish joyi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amaryllis belladonna Janubiy Afrikada joylashgan bo'lib, u erda o'simliklar toshlar orasida o'sadi[3].
Ekologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
A. belladonna barglari erta bahorda yoki kech kuzda o'sishni boshlaydi. Ular qurib ketguncha bir necha haftadan bir necha oygacha gullaydilar. Yovvoyi tabiatda topilgan Amaryllis belladonna kalxat kuya va duradgor asalarilar tomonidan changlantiriladi. Gulda uzun trubkali, xira perianth bor, u tunda to'liq ochiladi. Keyin bu gul changlatuvchilarni o'ziga tortadigan asiklik terpenoid spirti, linalool va ko'p miqdorda nektarni o'z ichiga olgan shirin xushbo'y hid chiqaradi[8]. A. belladonna urug'lari yumshoq va etli bo'lib, oq yoki pushti rangda bo‘ladi. Qish mavsumida ular shamolning yo’nalishi bo’ylab tarqaladi. Bu mart va aprel oylarida yuz beradi. Urug'lar ikki hafta ichida unib chiqadi, lekin uch-olti yil o'tgach, to'liq gullaydigan o'simlikka aylanadi.
A. belladonna oʻsimligining barcha qismlari zaharli boʻlib, tarkibida likorin, pankrasin va amarillidin kabi bir necha xil alkaloidlarni tutadi. Bu odamlarda qusish va diareyaga olib kelishi mumkin. Yovvoyi tabiatda bu toksinlar o'tloq turlariga ta'sir qiladi va suv oqishi, qusish, diareya, qorin og'rig'i, letargiya, yurak yoki buyrak etishmovchiligiga olib keladi. Kiyiklar bu o'simlikni iste'mol qilmaydilar[9].
Kultivatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gullar uchun eng yaxshi joy tuproq yuzasi ostida, gullarning bo'yni yuzasi bilan bir tekisda ekilgan. Sovuq iqlim sharoitida mulchalash yoki ko'tarish va qishlash talab qilinadi. Gullarni ofsetlardan ko'paytirilishi mumkin. Amaryllis gullar kam suv talab qiladi va qurg'oqchilikka chidamli[3]. Bu o'simlik Qirollik bog'dorchilik jamiyatining Bog'dagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor bo'ldi[2].
Dorivor xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
A. belladonna gullarida bir qancha kimyoviy birikmalar topilgan, jumladan, alkaloid bo'lgan 1,4-dihidroksi-3-metoksi povellan. Bu o'simliklar gullaridagi alkaloidlar P. falciparum keltirib chiqaradigan bezgakka qarshi dorivor xususiyatlarga ega ekanligi kuzatildi[10].
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Linnaeus, Carl. Species Plantarum, 1753 — 293 bet.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 RHS 2015.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Phipps 2011.
- ↑ „Amaryllis belladonna“. Kew World Checklist of Selected Plant Families.
- ↑ „Amaryllis Belladona distribution map“. Biota of North America Project.
- ↑ „Search for Amaryllis“. World Checklist of Selected Plant Families. Royal Botanic Gardens, Kew. Qaraldi: 2015-yil 1-fevral.
- ↑ Gledhill, David. The Names of Plants, 4th, Cambridge University Press, 2008 — 68 bet. ISBN 978-0-521-86645-3.
- ↑ Manning, J. C.; Snijman, D. (2002-07-01). „Hawkmoth-pollination in Crinum variabile (Amaryllidaceae) and the biogeography of sphingophily in southern African Amaryllidaceae“. South African Journal of Botany (inglizcha). 68-jild, № 2. 212–216-bet. doi:10.1016/S0254-6299(15)30422-1. ISSN 0254-6299.
- ↑ „Is Amaryllis Belladonna Toxic?“ (en). Garden Guides. Qaraldi: 2021-yil 19-fevral.
- ↑ Cho, Namki; Du, Yongle; Valenciano, Ana Lisa; Fernández-Murga, Maria L.; Goetz, Michael; Clement, Jason; Cassera, Maria B.; Kingston, David G. I. (2018-01-01). „Antiplasmodial alkaloids from bulbs of Amaryllis belladonna Steud“. Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters (inglizcha). 28-jild, № 1. 40–42-bet. doi:10.1016/j.bmcl.2017.11.021. ISSN 0960-894X. PMC 5753767. PMID 29162457.
