Alp tritoni
| Alp tritoni | |
|---|---|
 | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Eukariotlar |
| Tip: | Chordatlar |
| Sinf: | Amfibiyalar |
| Oila: | Salamander |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| (Laurenti, 1768)[1] | |
| Kichik turlar | |
| |
| Areal | |
 Xavfsizlik holati | |
Alp tritoni[2], yoki togʻ tritoni[3] (lotincha: Ichthyosaura alpestris) — haqiqiy salamandrlar oilasiga mansub dumli amfibiyalar turi, Alp tritonlarining monotipik jinsiga tegishli[2] (Ichthyosaura). Noyob turlar.
Taʼrif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alp tritonlarining umumiy tana uzunligi, dumi bilan birga, oʻrtacha 11 sm. Dumi biroz qisqaroq yoki bosh bilan tananing uzunligiga teng. Hayotning suv fazasida tritonning terisi silliq boʻlsa, quruqlikdagi hayot tarzida u notekis boʻladi[4].
Alp tritonlari (ayniqsa, erkaklar) yorqin rangga ega — orqa tomoni kulrang-jigarrang, baʼzan deyarli qora, tananing yon tomonlarida va oyoqlarida binafsha va toʻq koʻk dogʻlar, qorni olovli qizil. Pastki dorsal tepalik oʻzgaruvchan qorongʻu va yengil dogʻlar bilan bezatilgan. Urgʻochilar yanada kamtarona rangga ega.
Yoyish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alp tritonlari Markaziy Evropaning koʻp qismida — gʻarbda Fransiyadan Ruminiya va sharqda Ukraina Karpatlarigacha tarqalgan. Qatorning shimoliy chegarasi Germaniya hududidan, Polshaning janubiy viloyatlaridan oʻtadi. Izolyatsiya qilingan populyatsiyalar Ispaniyaning shimoli-gʻarbiy qismida va Italiyaning janubida joylashgan[4]. Shimoliy Ispaniya, shimoliy Italiya, Vengriya, Bolgariya, Avstriya, Daniya, Gretsiyada kamdan-kam uchraydi. Tur Portugaliyada uchramaydi.
Buyuk Britaniyaning janubida, Fransiyaning janubida va Yangi Zelandiyaning Shimoliy orolida kiritilgan.
Tasniflash va kichik turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alp tritonlari anʼanaviy ravishda Triturus jinsiga joylashtirilgan. Yaqinda oʻtkazilgan genetik tadqiqotlar natijalariga koʻra, Triturus jinsi bir nechta mustaqil avlodlarga boʻlingan, alp tritonlari esa Mesotriton jinsiga kiritilgan (Bolkay, 1927).
Hozirgi vaqtda alp tritonlarining toʻqqizta kichik turi mavjud:
- Alp tritoni, nominativ kenja turi (M. a. alpestris Laurenti, 1768)
Fransiya, Germaniya, Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg, Polsha, Avstriya, Shveytsariya, Vengriya, Chexiya va Bolqonda tarqalgan.
- Italiya alp tritoni (M. a. apuanus Gray, 1850)
Kichik tur Italiyaning shimolida , Alp tritonlarining janubida joylashgan. Pastki turlarning vakillari tomoqdagi dogʻlar mavjudligi bilan ajralib turadi.
- Ispaniya alp tritoni (M. a. cyreni Mertens & Muller, 1940)
Ispaniya shimolidagi Kantabrian togʻlarida topilgan. Tashqi tomondan, u deyarli kichik turlardan farq qilmaydi alpestris va apuanus, biroz kattaroq bosh va yumaloq tana shakli bundan mustasno.
- Yugoslav alp tritriti (M. a. lacusnigri Dely, 1960)
Sloveniyada topilgan.
- M. a. montenegrinus Radovanovic, 1951
Chernogoriyada topilgan toʻliq neotenik kichik turlari.
- M. a. piperianus Radovanovic, 1961
- M. a. serdarus Radovanovic, 1961
- M. a. inexpectatus Dubois & Breuil, 1983
- Grecheskiy alpiyskiy triton (M. a. veluchiensis Wolterstorff, 1935)
Markaziy Gretsiyada yashaydi. U boshqa kichik turlardan qisqaroq dum uzunligi bilan farq qiladi.
Hayot davrasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qishlashdan keyin u bahorda aprel yoki may oylarida paydo boʻladi va deyarli darhol suvda koʻpayishni boshlaydi. Urgʻochilar 2-3 mm oʻlchamdagi 300 tagacha tuxum qoʻyib, ularni oʻsimliklarning suv osti qismlariga biriktiradilar, koʻpincha tuxumlar 7 donagacha boʻlgan guruhlarga joylashtiriladi. May-iyun oylarida sodir boʻladigan urugʻlanish tugagandan soʻng, kattalar yer usti turmush tarziga qaytadilar. Lichinkalarning chiqishi 20-30 kun ichida sodir boʻladi. Dastlab ularning uzunligi atigi 7 mm ni tashkil qiladi, ular 2 sm gacha oʻsguncha suv havzalarida yashaydilar. Iyul yoki avgust oylarida metamorfoz tugagandan soʻng, yosh tritonlar suv havzalarini tark etadilar. Qisman neotenik rivojlanish holatlari mavjud, bir necha yillar davomida Alp tritonlarining lichinkalari oʻz suv omborini tark etmagan, ammo ular 7-8 sm gacha oʻsgan. Sentabr oyida tritonlar keyingi bahorgacha toshlar yoki yiqilgan daraxtlar ostida yashirinadi.[5]
Hayot tarzi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alp tritonlari tepalikli yoki togʻli hududlarda suvga ega boʻlgan oʻrmonli yerlarni afzal koʻradi. Juftlanish mavsumi bundan mustasno, Alp tritonlari quruqlikdagi turmush tarzini olib borishi mumkin yoki u suvda qolishi mumkin — bu oʻziga xos kichik turlarga va hatto oʻziga xos populyatsiyaga bogʻliq. Kun davomida u suv ostida yashiringan va juftlashish mavsumida — suv havzalarida.
Voyaga yetganlar yomgʻir qurtlari, hasharotlar lichinkalari, salyangozlar va oʻrgimchaklar bilan oziqlanadilar va suv fazasida mayda qisqichbaqasimonlar bilan oziqlanadilar.
turlarni himoya qilish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alp tritoni Ukraina Qizil kitobiga kiritilgan va II toifaga (zaif turlar) kiritilgan.. Alp tritonlari populyatsiyasining kamayishining asosiy sabablari oʻrmonlarning ifloslanishi, qurib qolishi, muzlashi va suv havzalarining ifloslanishidir.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 Amphibian Species of the World 6.0, an Online Reference: Ichthyosaura alpestris (Laurenti, 1768) ( at research.amnh.org Error: unknown archive URL 20190215050701 sanasida arxivlangan). American Museum of Natural History, New York, USA.
- ↑ 2,0 2,1 Kuzmin S. L. Zemnovodnie bivshego SSSR. — M.: Tovariщestvo nauchnix izdaniy KMK, 2012. — 2-e izd. — S. 92. — 370 s. — ISBN 978-5-87317-871-1
- ↑ Kuzmin S. L. Zemnovodnie bivshego SSSR. — M.: Tovariщestvo nauchnix izdaniy KMK, 2012. — 2-e izd. — S. 92. — 370 s. — ISBN 978-5-87317-871-1
- ↑ 4,0 4,1 Opisanie vida Mesotriton alpestris (Wayback Machine saytida 2021-01-16 sanasida arxivlangan)(ingl.) na sayte AmphibiaWeb (Wayback Machine saytida 2011-02-23 sanasida arxivlangan)
- ↑ Darevskiy I. S., Orlov N. L. Redkie i ischezayuщie jivotnie. Zemnovodnie i presmikayuщiesya: Spravochnoe posobie // M.: Vissh. shk., 1988. — s. 67-68. — ISBN 5-06-001429-0