Aldan (shahar)

Aldan saxa.: Aldan
shahar
58°36′0″N 125°23′0″E
Mamlakat	Rossiya
Respublika	Saxa
Asos solingan	1880
Avvalgi nomlari	Nezametniy
Qachondan beri shahar	1932
Maydon	33 km2 (13 mi²)
Markazi balandligi	650 m
Iqlim turi	keskin kontinental
Milliy tarkib	ruslar, ukrainlar, saxalar va evenklar
Konfessiyaviy tarkib	pravoslav va boshqalar
Etnoxoronim	aldanlik
Telefon kodi	411
Pochta indeks(lar)i	678900
Aldan <div style="font-size:88%;line-height:1.2em;position:absolute;z-index:2;left:%;top:%"> Aldan

Aldan (yakut. Aldan) — Rossiya Federatsiyasining Saxa (Yakutiya) Respublikasidagi shahar, Aldan tumanining maʼmuriy markazi, tarkibida Aldan shahrining shahar posyolkasini tashkil qiladi. Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 2021-yil 10-sentabrdagi farmoni bilan shaharga „Mehnat jasorati shahri“ unvoni berildi .

Etimologiyasi

U 1923-yilda topilgan yirik oltin konida konchilik posyolkasi sifatida paydo boʻldi va „Koʻrinmas“ nomini oldi. 1939-yilda shaharga aylantirilib, Aldan daryosi gidronimidan Aldan deb atalgan. Gidronimning etimologiyasi masalasi hali ham bahsli. Y. M. Pospelovning fikricha, turkiy-moʻgʻulcha „altan, altin“ — „oltin“ dan kelib chiqishining umumiy varianti tasdiqlanmagan, chunki bu daryo boʻyida yashagan xalqlar oltinni bilishmagan yoki ularning tillarida bu soʻz yoʻq. Shu tufayli „Altan“ „Aldan“ga aylana olmadi. Pospelov gipoteza sifatida „Aldan“ („Allan“ning varianti) evenkcha „oldo, ollo“ — „baliq“, yaʼni „baliq daryosi“ bilan bog‘liq bo‘lishi mumkinligini taʼkidlab, tan oladi .

Tarixi

Gerb 1984-yil

Rasmiy versiyaga koʻra, shaharning tashkil topgan kuni 1923-yil 19-iyunda, erkin izlanuvchi yakut M. P. Tarabukin, kichik arteli orqali oltinni tozalash bilan shugʻullanuvchi latish V. P. Berten bilan Nezametniy koʻchasida uchrashdi . Shaharning ubiley yoshi shu kundan boshlab hisoblanadi.

1932-yil 20-sentyabrda Nezametniy qishlogʻi shahar maqomini oldi va 1939-yil may oyida u Aldan shahri deb oʻzgartirildi. 1947-yilgacha Aldan SSSRda eng soʻnggi tugatilgan Aldan okrugining maʼmuriy markazi boʻlgan.

1990-yillarda shahar demografik inqirozni boshdan kechirdi, ammo 2000-yildan 2010-yilgacha odamlar yana shaharga qayta boshladilar, tijorat aviatsiyasi va temir yoʻl stantsiyasi paydo boʻldi. 2009-yildan 2010-yilgacha neft quvuri tarmogʻi quriladi, bu esa shaharning iqtisodiy rivojlanishiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi.

Geografik joylashuvi

Shahar Aldan togʻlari bagʻrida, Aldan daryosi havzasida (Lenaning oʻng irmogʻi), Yakutskdan 530 km janubda, Orto-Sala daryosi va Nezametniy daryosining qoʻshilish joyida joylashgan. Shahar, butun Aldan tumani kabi, xuddi shu nomdagi qalqonda joylashgan. Hududda yoshi 3 milliard yildan ortiq boʻlgan togʻ jinslarining eng qadimgi kristalli shakllanishlari yuzaga kelgan qatlamlari mavjud.

Shahar eng boy tabiiy resurslarga ega hududda joylashgan: koʻmir, temir va uran rudalari, apatit konlari — Kichik BAM temir yoʻl liniyasi yonida joylashgan boʻlib, 1992-yil 19-dekabrdan qazish ishlari boshlangan.

Aldan-Stanovy qalqonida olib borilgan qidiruv ishlari Charo-Tokkin, Yujniy-Aldan va Sutam konlarida mis, uran, slyuda va yirik temir rudalari, shuningdek, polimetallar va oltinning katta zaxiralari mavjudligini tasdiqladi . Aldan qalqoni dunyoda yagona charoit konini ham oʻz ichiga oladi.

Tumanning noyob mineral-xom ashyo bazasidan foydalanish katta sanoat istiqbollarini ochib beradi, bu esa, o‘z navbatida, shahar va viloyat infratuzilmasini rivojlantirishga olib keladi.

Shaharda Amur-Yakutsk magistralidagi temir yoʻl stantsiyasi va nofaol aeroport mavjud.

Iqlimi

Aldan keskin kontinental iqlimga ega, Yakutskga qaraganda ancha yumshoq: qishda issiqroq va yozda salqinroq, yogʻingarchilik esa uch baravar koʻp. Qishi moʻtadil sovuq, bu oydan keyingi oygacha harorat deyarli oʻzgarmaydi. Dekabrdan fevralgacha boʻlgan ilish davri esa bundan mustasnodir.

Iqtisodiyoti

Sanoati

Aldan iqtisodiyotining asosini oltin qazib olish tashkil etadi. Yana bir qancha kichik yogʻochni qayta ishlash korxonalari, mashina taʼmirlash zavodi mavjud. Yakutiya temir yoʻllari kompaniyasi rahbariyati va uning bir qator asosiy boʻlinmalari va korxonalari shaharda joylashgan.

Byudjeti

2019-yilda daromadlar boʻyicha byudjet mablagʻlari 322 million rublni, xarajatlar boʻyicha mablagʻlar 325 million esa rublni tashkil etdi.

2019-yil uchun shahar byudjetidagi tushumlar hajmi:

• daromad soligʻi — 57%;
• yer soligʻi — 8%;
• aksizlar — 0,6%;
• mulk soligʻi — 1%;
• yagona qishloq xoʻjaligi soligʻi — 0,4%;
• ijaraga berishdan olingan daromadlar — 0,2%;
• yer ijarasi — 0,4%;
• mulkni sotishdan olingan daromad — 0,4% dan kam;
• uchastka yerlarini sotishdan olingan daromad — 0,8%;
• aholi jamgʻarmasi — 1,3%;
• bepul tushumlar — 26%.

Transporti

2012-yildan beri changʻi sporti boʻyicha oʻquv markazi faoliyat koʻrsatmoqda, u yerda etakchi rus sportchilari, biatlonchilar va changʻichilar, Rossiya terma jamoasi aʼzolari mashq qiladilar.

Sporti

"Metallurg" futbol klubi 1993-yilda Rossiya chempionatining birinchi ligasida oʻynagan.

2012-yildan beri changʻi sporti boʻyicha oʻquv markazi faoliyat koʻrsatmoqda, u yerda etakchi rus sportchilari, biatlonchilar va changʻichilar, Rossiya terma jamoasi aʼzolari mashq qiladilar.

Taniqli shaxslari

• Sverdlovsk viloyatining „Kvantorium“ Yelsin markazi va raqamli taʼlim markazi „IT-cube“ birinchi texnoparkining asoschilaridan va rahbarlaridan biri Fedorov Vasiliy Pavlovich (1984-yilda tugʻilgan) shaharda tugʻilgan, „Taʼlim“ milliy loyihasi doirasidagi loyihalar ushbu shaharda amalga oshirilmoqda.
• Mashhur sovet fantast yozuvchisi Viktor Kolupayev (1936-2001) shaharda tug‘ilgan.
• Sovet davlat va partiya arbobi Gennadiy Georgiyevich Vedernikov (1937-yil 5-avgust — 2001-yil 27-iyul) shaharda tugʻilgan.
• Sovet Ittifoqining boʻlajak Qahramoni (1945) Kosmachev Mixail Mixaylovich (1919-1944) bolaligidan armiyaga chaqirilgunga qadar (1942) shaharda yashagan.
• Rossiyalik aktyor, teleboshlovchi, rassom, dramaturg Igor Vitalyevich Grigoryev (1962-yilda tugʻilgan) shaharda tugʻilgan.
• Irkutsk Milliy tadqiqot universiteti rektori, texnika fanlari doktori, professor Mixail Viktorovich Kornyakov (1974-y. t.) shaharda tug‘ilgan.
• Shoir va jamoat arbobi Nikolay Sabayev (1941-2003) uzoq vaqt shaharda yashab, vafot etgan.

Shahar madaniyatda

• 1957-yil — Kris Markerning „Pismo iz Sibiri“ hujjatli filmi Aldanga asos solishi va oltin vasvasi oʻrtasidagi munosiblikni talqin qiladi.
• 1959-yil — „Zolotoy pesok“ pyesasi, sovet dramaturgi Iosif Prutning Aldanda Sovet hokimiyatining shakllanishi haqidagi detektiv spektakl.
• 1968-yil — I. Prutning „Zolotoy pesok“ Aldanda Sovet hokimiyatining shakllanishi haqidagi „Zolotoy pesok“ pyesasi asosida rejissyor Aleksey Shipov tomonidan radiospektakl olindi.

Dinlari

1994-yil iyun oyida sobiq „Aviator“ klubida Rossiyaning muqaddas yangi shahidlari va konfessorlari sharafiga pravoslav cherkovi ochildi va 1994-yil 27-iyulda birinchi ibodat xizmati oʻtkazildi.

1995-yili Rossiyaning Muqaddas Yangi shahidlari va konfessorlari sharafiga belgilangan joyda maʼbad qurishni boshladilar.

Rossiyaning Muqaddas yangi shahidlari va konfessorlari cherkovi 1995-yil martda — maʼbad uchun joy tanlash ishlari boʻlib oʻtdi, 2000-yil dekabrda — qurilish yakunlandi .

Galereya

• Ikkinchi jahon urushi yodgorligi
  Ikkinchi jahon urushi yodgorligi
• Stalin qatagʻonlari qurbonlari xotirasiga oʻrnatilgan yodgorlik
  Stalin qatagʻonlari qurbonlari xotirasiga oʻrnatilgan yodgorlik
• Rossiyaning Muqaddas yangi shahidlar va konfessorlari cherkovi
  Rossiyaning Muqaddas yangi shahidlar va konfessorlari cherkovi
• Harbiy texnika xiyoboni
  Harbiy texnika xiyoboni
• Markaziy koʻcha
  Markaziy koʻcha

Havolalar

• Aldan shahrining rasmiy sayti