Akosmizm

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Panteizmdan farqli yoki unga tenglashtirilgan akosmizm koinot haqiqatini inkor etib, uni oxir oqibat absolyut reallikning cheksiz illuziyasi deb hisoblaydi (yunoncha „ἀ-“ prefiksi inkor degan maʼnoni anglatadi; ingliz tilidagi „un-“ kabi)[1]. Akosmizmning kontseptual versiyalari sharq va gʻarb falsafalarida uchraydi.

Sharq falsafasida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hinduizmning dual boʻlmagan Advaita Vedanta maktabidagi Mayya tushunchasi akosmizmning bir shaklidir. Mayya „xayol, koʻrinish“ degan maʼnoni anglatadi[2][3]. Koinot Mayya deb hisoblanadi, ammo bu koinot haqiqiy emas. Vendi Doniger shunday deb tushuntiradi: „Olamni illyuziya (māyā) deyish uni haqiqiy emas deyish emas, aksincha, u ko‘ringandek emas, u doimiy ravishda yaratilgan narsadir. Mayya nafaqat odamlarni bilgan narsalari haqida aldamaydi; Asosan, bu ularning bilimlarini gnoseologik va ontologik jihatdan ikkinchi darajali narsalar bilan cheklaydi.“[4]

Hinduizmning Vedanta maktabida idrok qilinadigan dunyo mutlaq va yakuniy haqiqatni (Brahman) yashiradigan Mayyadir[5]. Inson ongi subyektiv tajribani yaratadi, deydi Vedanta, bu Mayyani notoʻgʻri tushunish va Mayyani yagona va yakuniy haqiqat sifatida talqin qilish xavfiga olib keladi. Vedantinlarning taʼkidlashicha, „idrok qilinadigan dunyo, shu jumladan odamlar, ular koʻrinadigan narsa emas, ular uchun ularning jismoniy shakllaridan koʻra koʻproq narsa bor“[6]. Mayya — bu yolgʻon ikkilik (yoki boʻlinish koʻpligi) tuygʻusini namoyon qiladigan, davom ettiradigan narsa[7]. Bu koʻrinish haqiqatdir, lekin u haqiqatning yashirin tamoyillari va haqiqiy tabiatini chalkashtirib yuboradi va chetlab oʻtadi. Vedantaning fikricha, ozodlik — bu koʻrinmas tamoyillarning cheksiz amalga oshirilishi va tushunishi, birinchi navbatda, individual Oʻzlik (Jon) boshqalardagi Oʻzini va hamma narsadagi Oʻzini (Brahman) bir xilda anglashdir[8].

Gʻarb falsafasida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Akosmizm Parmenid, Platon, Spinoza, Kant, Hegel, Schopenhauer kabi bir qator Gʻarb faylasuflari hamda F. H. Bredliey kabi ingliz va amerikalik idealistlar ijodida namoyon boʻlgan[9][10]. Ernst Platner 1776-yilda Spinozaning eʼtiqodlari Xudoning mavjudligini emas, balki Xudodan mustaqil olam mavjudligini inkor etadi, deb taʼkidladi, Solomon Maimon keyinchalik Spinozaning qarashlarini shunday tasvirlash uchun akosmizm atamasini kiritdi[11][12]. Bu talqinga Fichte va Hegel ergashdilar[12], Hegel esa undan panteizm shaklini tasvirlash uchun foydalangan[13][14][15]. Hegel Spinoza uchun bu cheksiz " substantsiya " haqiqiy boʻlib, chekli dunyo mavjud emasligini tushuntiradi. "Ammo spinozizmni ayblovchilar oʻzlarini chekli narsadan ozod qila olmaydilar; shuning uchun ular spinozizm uchun hamma narsani Xudo deb eʼlon qiladilar, chunki u yerda aniq chegaralar yigʻindisi (dunyo) yoʻq boʻlib ketgan. Agar kimdir „Hammasi bitta“ iborasini ishlatsa va shuning uchun birlik koʻplikning haqiqati ekanligini [daʼvo qilsa], „hamma“ endi oddiygina emas. Koʻplik yoʻq boʻlib ketadi, chunki uning haqiqati birlikda bor" demakdir[16]. WT Stace barcha falsafiy akosmizmni mualliflar buni bilishadimi yoki yoʻqmi, mistik tajribaga asoslangan deb biladi. Stacening taʼkidlashicha, koʻpchilik Gʻarb faylasuflari malakali akosmizm shakliga moyil boʻlib, bu yerda dunyo mutlaqo xayoliy emas, balki kamroq realdir. U akosmizmning ikki mistik manbasini abadiy lahza ichidan ko‘radi, birinchidan, tasavvufiy moment butun abadiyat va cheksizlikni o‘z ichiga oladi va shuning uchun undan tashqarida hech narsa yo‘q, ikkinchidan, abadiy moment oliy qadriyat sifatida boshdan kechiriladi[17].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Anatta (oʻzini oʻzi yoʻqligiga ishonish)
  • Buddist atomizmi
  • Xristian ilmi
  • Gnostitsizm
  • Immaterializm
  • Kabbala
  • Mayya (kosmik illyuziya)
  • Mereologik nigilizm
  • Yangi fikr
  • Nigilizm
  • Simulyatsiya qilingan haqiqat
  • Solipsizm
  • Sunyata
  • Nol energiyali koinot

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Acosmism Encyclopædia Britannica (2012)
  2. ↑ PD Shastri, The Doctrine of Maya Luzac & Co, London, page 3
  3. ↑ S. Radhakrishnan, The Vedanta Philosophy and the Doctrine of Maya, International Journal of Ethics, Vol. 24, No. 4 (Jul., 1914), pages 431-451
  4. ↑ Wendy Doniger OʻFlaherty (1986), Dreams, Illusion, and Other Realities, University of Chicago Press, ISBN 978-0226618555, page 119
  5. ↑ Donald Braue (2006), Maya in Radhakrishnanʼs Thought, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120822979, pages 19-21
  6. ↑ HM Vroom (1989), Religions and the Truth: Philosophical Reflections and Perspectives, Eerdmans Publishing, ISBN 978-0802805027, pages 122-123
  7. ↑ Brodd, Jeffrey. World Religions. Winona, MN: Saint Mary's Press, 2003. ISBN 978-0-88489-725-5. 
  8. ↑ PD Shastri, The Doctrine of Maya Luzac & Co, London, page 58-73
  9. ↑ Stace, W. T. (1952). Time and Eternity, Princeton University Press. p.122.
  10. ↑ Nicholson, Hugh. (2011) Comparative Theology and the Problem of Religious Rivalry, OUP. p.118
  11. ↑ Maimon, Salomon. The autobiography of Solomon Maimon : the complete translation, Princeton, NJ — 64 (footnote) bet. ISBN 0-691-20308-3. OCLC 1119578866. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Kuehn, Manfred „Acosmism“,. The Cambridge Dictionary of Philosophy, Third Audi: , New York City: Cambridge University Press, 2015 — 6 bet. ISBN 978-1-139-05750-9. OCLC 927145544. 
  13. ↑ OED Acosmism entry.
  14. ↑ Inwood, M. J. (2002) Hegel, Psychology Press. ISBN 9780415277198. pp.232-233
  15. ↑ Beiser, Frederick. (2005). Hegel, Routledge. ISBN 9781134383924. pp.143-144
  16. ↑ Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Hodgson, Peter C. Ed. (2006) Hegel: Lectures on the Philosophy of Religion: One-Volume Edition, The Lectures of 1827, OUP. ISBN 9780199283521. pp.28-29 & 123-126
  17. ↑ Stace. (1952) p.123-127 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Akosmizm&oldid=3688442" dan olindi