Ahmad Javod

Ahmad Javod
Asl ismi	ozarbayjoncha: Əhməd Cavad
Tavalludi	5-may 1892-yil Ashagʻi Seyfali, Shamkir rayoni, Ozarbayjon
Vafoti	9-dekabr 1937-yil(1937-12-09) (45 yoshda) Boku, Ozarbayjon SSR, SSSR
Ijod qilgan tillari	Ozarbayjon tili
Fuqaroligi	Rossiya Imperiyasi, Ozarbayjon Demokratik Respublikasi va SSSR
Yoʻnalish	shoir, tarjimon, redaktor

Ahmad Javod (Javod Mahammadali oʻgʻli Oxundzoda, 5 May, 1892, Ashagʻi Seyfali, Shamkir tumani – 12-oktyabr, 1937, Boku) - Ozarbayjon adabiyotining atoqli namoyandasi, milli madhiyasining muallifi, istiqlol shoiri, tarjimon, atoqli pedagog va jamoat arbobi, professor (1933).

Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 7-maydagi 211-son qaroriga asosan, Ahmad Javad asarlari Ozarbayjon Respublikasida davlat tovarlari deb eʼlon qilingan mualliflar roʻyxatiga kiritildi.

Hayoti

Hayotining ilk yillari va taʼlim

Ahmad Javod yoshlik yillarida

Ahmad Javod 5 yil 1892-mayda Ganja viloyatining Shamkir tumanidagi Seyfali qishlogʻida ruhoniy oilasida tugʻilgan. A. Javodning oilaviy mansubligi, bir tomondan, Eron, Janubiy Ozarbayjon, boshqa tomondan - Gruziya bilan bogʻliq. Shoirning otasi, Oxund Muhammadali, Shamkir okrugida maʼlumoti bilan tanilgan, oʻzi ham Ganjabasar tumanidagi ruhoniy oilada oʻsgan. Uning ajdodlari savdogar va ziyoli muhit bilan bogʻliq edi. Javodning ota tarafdan bobosi Janubiy Ozarbayjondan boʻlib, Arabistonga borib oʻqigan va qaytib kelgan. U umrining oxirigacha Ganjada yashadi. A. Javod onasi Yaxshi xonim xalq adabiyotining bilimdoni boʻlgan.

Shoirning otasi vafot etgan sana qator manbalarda turlicha koʻrsatilgan. Akademik B. Nabiyevning „Ahmad Javod“ kitobida 1897 yil, tadqiqotchi N. Alakbarlining "Uch butoq" kitobida 1898-yil, R. Salmanlining „Ahmad Javodning ijodiy yoʻli“ va „Ahmad Javod“ Sen boʻlasan, guliston" kitobida esa 1900 yil koʻrsatilgan. Shoirning otasi Mammadali Oxundzoda Ganjadagi qor boʻroniga duch keladi. Ushbu boʻronda u qattiq shamollaydi va birozdan keyin vafot etadi. Shoirning onasi Yaxshi xonim 1938 yilda vafot etadi.

Javod birinchi taʼlimni uch yil davomida qishloqda, mulla huzurida olib, arab va fors tillarini chuqur oʻrgangan. Bu uning Shamkirdagi birinchi va oxirgi taʼlimi edi. Yetti yoshida Qurʼon oʻqiy olar, koʻp suralarni yod olgandi. Biroq otasi vafotidan soʻng onasi Yaxshi xonim Javodni olib, Ganjaga - avvalgi eridan boʻlgan farzandlari yoniga ketadi. Javodning Ganjaga birinchi tashrifi 1906 yilga toʻgʻri keladi. Ushbu sana shoirning birinchi biografik sheʼrlaridan birida, 1908 yil 9-sentyabrda yozilgan „Ganjaga keldim“ sheʼrida uchraydi. Shoirning onasi gilam ustaxonasida ishlaydi, Zarrabi koʻchasidagi kvartirani, ilgari Ali Rzayev uyi sifatida tanilgan binoda oʻgʻli Javod bilan ijarada yashaydi.

Shahar bozorida temirchilik qilgan Javodning oʻgay aka-ukalari Masim va Gulu bu oilaning yaqin qarindoshi Husayn ogʻa yordamida 1906-yilda Javadni Shoh Abbos masjidi qoshidagi Yelizavetpol (Ganja) musulmon diniy Seminariyasida oʻqiyga joylaydilar. Seminariyada aʼlo baholarga oʻqigani uchun „Xayriya“ jamiyati unga yetti dinor oltin miqdorida oylik stipendiya ajratadi. U yerda unga Abdullo Sur, Husayn Jovid, Idris Oxundzoda (Mikoil Mushfiqining umr yoʻldoshi Dilbar Oxundzodaning amakisi) kabi mashhur ziyolilar ustozlik qiladi. Javodning rivojlanishida Turkiyadan Ganjaga kelgan Savod Javod (turkiyalik Ahmad Javodning ukasi) ismli ustoz katta rol oʻynagan. Sheʼr qoidalarini S.Javod oʻrgatdi deb aytish mumkin. Oʻz qalam tajribalarini hali seminariya talabasi boʻlgan davrida boshlagan Ahmad Javod ilk sheʼrlari bilan baʼzi ustozlarining eʼtiborini tortdi. Shunday qilib, 1910-yilda Javodning oʻqituvchisi A. Tofiq A. Shoiqqa yoʻllagan maktubida shunday yozgan:

“

Talabalarim orasida Javod ismli yosh shoir bor. Menga oʻqib bergan ilk manzumalari kelajakka katta umid bagʻishlaydi. Lisoni oddiy va juda chiroyli.

”

Professor Jalol Qosimov oʻz tadqiqotlarida shuni koʻrsatadiki, A. Sur talabasi yosh yozuvchi A. Javodni nafaqat shoirlari doʻstlari orasida, balki kengroq doirada targʻib qilib, taniqli sharqshunos olim, doʻsti Gordiyevskiyga yoʻllagan maktublaridan birida Javodning ijodiga katta umid bogʻlaganini va gʻurur his etganini bildiradi. A. Javod olti yil seminariyada oʻqidi va 1912 yilda bitirdi. 27 May 1912-yilda A. Javodga taqdim etilgan guvohnomada Javod Oxundzoda seminariyani 10 ta fan: „Ilohiyot“, „Qurʼon oʻqish“, „Rus tili“, „Tatar (ozarbayjon) tili“, „Arab tili“, „Fors tili“, „Tarix“, „Geografiya“, „Tabiatshunoslik“ va „Gigiyena“ fanlaridan aʼlo baholarga bitirgan. U uchta fandan - „Geometriya“, „Aljabr“ va „Matematika“dan toʻrt yarim olgan. Filologiya fanlari nomzodi N. Qaxramonov maqolasida A. Javodning „Eronda taʼlim olgan“ deya koʻrsatadi.(„Shoir va tarjimon“, „Adabiyot va sanʼat“, 20-sentyabr 1985-yil). Ammo boshqa manbalarda buni tasdiqlovchi biron bir fakt yoʻq.

1913-yilda Ganjada kavkazlik Shayxulislomi Muhammad Pishnamozzodaga imtihon topshirgach, shoir „Turkiy va forsiy tillarning sharafli muallimi“ unvoniga sazovor boʻldi. Ganjadagi birinchi rasmiy oʻqituvchi sifatida u qizlar maktabida dars berishni boshlaydi.

Ijodi

Shoir ilk bor Ganjada oʻqish davrida sheʼriyatga qiziqish uygʻondi, 1910-yildan boshlab u turli gazeta va jurnallarda lirik sheʼrlar va tanqidiy maqolalari bilan koʻrina boshladi. Uning bu davrda yozgan namunalari asosan arabcha-forscha soʻzlarga boy gʻazal va qitʼalardan iborat. Shoir aruz vaznidan faqat ijodining dastlabki yillaridagina foydalangan. „Uyal“, „Muallim“ sheʼrlari uning ilk qalam tajribalaridir. A. Javodning arxivida „Falak dil kabob...“ nomli 34 sahifalik bir qoʻlyozmasi saqlanadi. Shoir bu sheʼrlar toʻplamining koʻp qismini madrasada oʻqigan davrida yozgan. Ularning koʻpchiligi arabcha-forscha soʻzlar, ularning tarkiblari bilan toʻla. Bu sheʼrlar mumtoz ruboiy, gʻazal shakllarida yozilgan. Ular orasida nisbatan xalq tili, oshiq (baxshi) ijodiga asoslangan namunalar ham mavjud.

Bir necha yil oʻtgach, bu uslubdagi sheʼrlar bilan adabiyotga kelgan Ahmad Javod sheʼriyatining tili soddalashdi. Uning 1913-yilda yozilgan „Tilimiz“ sheʼri bunga misoldir. Shoir bu sheʼrida til sofligini saqlash bilan bogʻliq masalalarga toʻxtalib, unga oʻzining aniq munosabatini bildirgan. U sunʼiy ravishda tilni yot elementlar, begona soʻzlar bilan toʻldirganlarga qarshi chiqqandi.

Tilimizga qarang, nelar koʻrinur:

Oʻqib anglab yetmoq yozmoqdan qiyin.

Yozgʻuvchi oʻylamay yozsa-da, keyin,

Oʻquvchi besh-oʻn kun oʻylashga majbur.

Ki, anglasin bu soʻz arabmi, forsmi?

Barcha sheʼriy shakllardan shoir qoʻshma (juft qofiyali sheʼr shakli)ga va bayati (soʻz oʻyinili toʻrtlik, tuyuq)ga ustunlik bergan. A. Javod ijodida realistik asarlar ham uchraydi. Yaʼni, romantik uslub bilan realistik uslub parallel ravishda rivojlandi. „Bahorim, kel!“, „Tushimga kirmishding“, „Sevgi jondan ayrilmas“ va boshqa sheʼrlari, shuningdek, oshiq sheʼrlariga nazira kabi yozilgan sheʼrlardan „Sahar-sahar“, „Boʻlmas“ sheʼrlari eʼtiborni koʻproq tortadi.

1912-yilda Javod Ganja madrasasida oʻqiyotganida ustozi Abdulla Sur vafot etadi. Uning dafn marosimidagi chiqishlar oʻsha yilning 17-may kuni „Iqbol“ gazetasida chop etilgan. Eʼlon qilingan sheʼrlar orasida Ahmad Javodning ustoziga bagʻishlangan sheʼri ham bor edi. Bu haqda H. Jovid „Iqbol“ gazetasida shunday yozgan:

“

... yosh va najib shoirimiz Javod Afandi hazin va ohangdor tarzda yozilgan goʻzal va achchiq sheʼrini ayta boshladi.

”

H.Jovid A. Javodning 26 misrali bu sheʼrini toʻliqligicha oʻz maqolasida eʼlon qilgan. Agar bu sheʼrni eʼtibordan chetda qoldirsak, shoirning ilk maʼlum bosma asari 1913-yilda „Shalola“ haftalik ijtimoiy-siyosiy va ilmiy-adabiy jurnalining 18-sonida chop etilgan „Mudhish tushunchalarim“ sheʼridir. Bu jurnalning muharriri H. Sabribekzoda mazkur sheʼrni keskin tanqid qilgan. A. Javod ham „Iqbol“ gazetasining 1913 yil, 19-20-sonlarida „Shalola“ muharriri Sabribekzodaga javob" maqolasini eʼlon qilgan.

A.Javodning inqilobdan oldingi matbuotda eʼlon qilingan asarlarida odamlar doʻstlik, birodarlik va birlikka chaqiriladi. Masalan, 1911 yilda uning „Bir-birimizni sevaylik“ maqolasi „Maktab“ jurnalida eʼlon qilindi. Shoirning „Maktab“ jurnalida chop etilgan bolalarga atalgan sheʼrlari ham eʼtiborga loyiqdir.

Ilk sheʼr kitobi

Ahmad Javodning birinchi sheʼriy kitobi „Qoʻshma“ 1916 yilda Bokuda, „Ochiq soʻz“ bosmaxonasida chop etilgan. Kitob nashr etilgan paytda shoir Batumida edi. Bu kitobdada toʻplangan sheʼrlar muallifning alohida gazeta va jurnallarda bosilgan asarlaridir. Sheʼrlar avvaldanoq shunday mashhurlikka erishdiki, ularni toʻplam shaklida doktor Xusravbek Sultonov shaxsida „Jamiyati xayriya“ chop etdi. Javod bu voqea haqida bir yil oʻtgach xabar topgan va uning Bokuga yuborgan „Tashakkur“ nomli maktubi Muhammad Amin Rasulzoda muharrirlik qilgan „Ochiq soʻz“ gazetasining 1917 yil 24-may sonida eʼlon qilindi. Maktubda shunday deyilgan:

“

Sheʼrlarimni „Qoʻshma“ nomli kitobcha shaklida chop etishda maʼnaviy va moddiy yordam koʻrsatgan Boku musulmonlari xayriya jamiyati vakili doktor X.Sultonovga muborak gazetangiz orqali samimiy tashakkurimni bildirishingizni iltimos qilaman.

”

Kitobda shoir ijodining deyarli oʻn yilligini qamrab olgan davr haqida aniq tasavvur yaraladi. Shoir ijodining dastlabki yillaridanoq kichik va maktab yoshidagi bolalar uchun ajoyib asarlar yozdi. „Bolalarim“ sheʼri aynan bolalarga xitoban yozilgan va „Qoʻshma“sheʼrlar kitobida nashr etilgan. Ushbu kitobda shoir asosan 1912-1916-yillarda yozgan qoʻshmalar toʻplangan. „Qoʻshma“ Turkiyada ham ijobiy qabul qilindi. Ozarbayjon Maorif Ishlari ittifoqiga yozgan arizada shoir shularni maʼlum qilgan:

“

1916-yilda "Qoʻshma" nomli 1-sheʼriy toʻplamim nashr etildi. Sheʼrda tanlagan usulim Ozarbayjon va ehtimol turkiy mamlakatlarda yangilik sifatida qabul qilingan boʻlsa ajab emas...

”

Bu asarlarning yangiligi shundan iborat ediki, ularning ayrimlari aynan qoʻshma shaklida ekanligi, sodda xalq tilida yozilgani edi.

Harbiy faoliyati

Bolqon urushida

1912 yilda Bolqon yarim oroli atrofida Usmonli Turkiyasiga qarshi urush boshlanganda, asosan ozarbayjonlardan iborat maxsus Kavkaz koʻngilli otryadi frontga bordi, u Turkiya tomonida bolgarlarga qarshi harbiy operatsiyalarda qatnashdi. Bu koʻngilli otryad tarkibida Ahmad Javod bilan aqida doʻstlari I.Oxundzoda, Iso Alizoda, Ali Asadulla ham ishtirok etgan. Oʻsha paytda Javod 20 yoshda edi. Ahmad Javodning Bolqon urushidagi ishtiroki haqida Husayn Boyqaro (Ozarbayjon tadqiqotchisi, publisist) „Ozarbayjon mustaqilligi uchun kurash tarixi“ nomli kitobida shunday yozgan:

“

Ahmad Javod... turk xalqi dardlaridan dardlanib, quvonchlaridan quvonadi.

”

Ahmad Javod 1912-1913-yillarda Bolqon urushida qatnashgan.

Birinchi Jahon urushida ishtiroki

Urush davrida ish faoliyati va ijodi

Adabiyotga romantik shoir sifatida kirib kelgan Ahmad Javodning Birinchi Jaxon urushida ishtirok etishi bois unda realizm va realistik obrazlarga moyillik kuchaydi. Nihoyat, realizm uning ijodida yetakchi mavqega ega boʻldi, keyingi yillarda u asosan oʻz asarlarini realistik uslubda yozdi. Ahmad Javod urush davrida yozgan maqolalarini Boku matbuotida eʼlon qilgan. Shoir Bokuda chop etiladigan koʻplab gazetalarda maxsus muxbir boʻlib xizmat qilgan. Javodning nutq va maqolalari asosan „Iqbol“, „Yangi Iqbol“, „Shalola“, „Ochiq soʻz“, „Ozarbayjon“, „Maorif va madaniyat“, „Ari“, „Maorif ishchisi“ kabi matbuot organlari bilan bogʻliq edi. Bu davrda uning ijodida bayati va publisistika bilan bir qatorda yangiliklar, reportajlar, ocherklar, feletonlar, hujjatli hikoyalar va boshqa nasriy namunalar yaratish tendentsiyasi kuchaydi. U tarixiy esselar, etnografik etyudlar, maʼlumot xarakteridagi maqolalari, xotiralar, memuar asarlar yozgan. 1914 yildan "Ochiq soʻz"gazetasida muxbir boʻlib ishlagan.

Uning asarlarining nashr etilishida „Ochiq soʻz“ gazetasi muharriri Muhammad Amin A.Rasulzoda yordam koʻrsatardi. Bu gazetada uning koʻplab qiziqarli asarlari, jurnalistik maqolalari, sheʼrlari chop etilgan. „Ochiq soʻz“ gazetasi „Musavot“ partiyasining organi boʻlib, aka-uka Muhammad Amin Rasulzoda va Muhammad Ali Rasulzoda boshchiligida chop etilardi. Muhammad Amin Rasulzoda bilan alohida yaqinlik, uning milliy ideallarga bogʻliqligi Ahmad Javodni ushbu gazetaga olib keldi, uni eng faol muxbirlardan biriga aylantirdi.

Urush davrida Ahmad Javod amaliy faoliyat, xayriya, jabrdiydalarga yordam koʻrsatish bilan shugʻullanib, shu mavzuda turli maqolalar yozish bilan birga, sheʼr yozishni davom ettirdi. Bu sheʼrlarning koʻpchiligi urush fojialari, xalq hayoti mavzularida boʻlgan. Uning „Sheʼrimga“ (1913), „Urush jabrdiydalariga“, „Imdod“, „Koʻrganlarim“, „Umidimga“, „Dardim“ (1917, mart, Chagva), „Yiroq“, „Oqshomlar“ (1916, Gudaud), „May“ (1916, Suxumi), „Shahid asir“, „Qayerliksan?...“ (1916, Batumi), „Uygʻon“, „Bechora“, „Kuropatkinga“ (1917, Chagva), „Oshiq dardi“ (1919, Kutaisi), „Beshik“ (1917, iyul, Chagva), „Uf, bu yoʻl“ va boshqalar ana shunday asarlardandir.

Shoirning „Motam turkusi“ sheʼri amalga oshmagan „Saodat“ oʻqituvchilar toʻplami uchun yuborilgan. Shunga qaramay, marsiya mazmunidagi sheʼri chetda qolmadi, u „Iqbol“ gazetasida 1915 yil 24-mart sonida nashr etildi. Xat shaklida yozilgan yetti banddan iborat „Koʻrganlarim“ sheʼri ham ayni mazmunga ega. Shoirning „Oqshomlar“ sheʼri birinchi marta „Ochiq soʻz“ gazetasining 1916 yil 6-aprel sonida bosilgan. „Oqshomlar“ sheʼri ham xuddi shu mazmunga ega. Ahmad Javodning „Ochiq soʻz“ gazetasidagi 4-iyul 1917-yildagi yana bir maqolasidan maʼlumki, oʻsha yillarda Riza va Trabzon viloyatlarida ham boʻlgan.

1916-yilda shoirning „Ikki dushman“ hikoyasi „Ochiq soʻz“ gazetasida bosildi. Ushbu nasriy asar uning birinchi qisqa hikoyasi boʻldi. Urush paytida yozilgan „Ikki dushman“ hikoyasi insoniy, oliy tuygʻularni targʻib qilish nuqtai nazaridan qiziqarlidir. Front ortida tanishgan usmonli va rus askarining mehribonligi va samimiyligini oʻzi mansub boʻlgan millatlarning qalbi pokligi va saxiyligi bilan ham bogʻlagan Ahmad Javod oʻz hikoyasini A.Husaynzodaning mashhur „Hayrat“ yoki „Bir malakning odamlarga xitobi“ sheʼri bilan tugatadi.

Ozarbayjon yozuvchi va shoirlarining 1917 yilda Bokuda „Jamiyati xayriya“ rukni ostida Turkiyaning birinchi Jaxon urushida chekkan musibatlari mavzusida yozgan sheʼrlari, hikoya va maqolalari „Qardosh koʻmagi“ kitobida toʻplangan. Bu kitobda Muhammad Amin Rasulzoda, H. Jovid, A. Shoiq, A. Sahhat, F. Koʻcharli , A. Haqverdiyev, M. S. Ordubadi, Mammad Yusif Jafarov, Xusrav bey Sultonov, J. Jabborli va boshqa mualliflar (jami 37nafar) asarlarini oʻz ichiga oladi. A. Javodning „Xuda qabul naka“ hikoyasi („Olloh qabul etmasin“) va „Bechora“ sheʼri ham toʻplamga kiritilgan asarlar sirasidadir. Jurnalistik uslubdagi „Xuda qobul naka“ qissasi Javod guvoh boʻlgan voqea asosida yozilgan. „Qardosh koʻmagi“ kitobi harzodalarga yordam chaqirigʻiga xos boʻlgani sabab ragʻbat bilan qabul qilindi. Ozarbayjon adabiyotining taniqli tadqiqotchisi, professor Yavuz Akpinar ushbu kitob haqida yozadi:

“

Bu allaqachon tarixga „Qardosh koʻmagi“ kabi kirgan, birinchi Jahon urushida Kavkaz frontida katta qiyinchiliklarga duch kelgan, ruslar va armanlar zulmiga duch kelgan fuqarolarimizga Ozarbayjon turklarining rahm-shafqat qoʻlini uzatganidir.

”

Shoirning „Iqbol“ gazetasining 1917-yil 15-maydagi 16-sonida chop etilgan „May“ nomli sheʼri A. Javodning tanlangan asarlarining birinchi jildida „Imdod“ nomi ostida bosilgan. Ushbu ikkita variant oʻrtasida baʼzi farqlar mavjud. 1915-yilda Kars va Erzurum hududlari rus armiyasi tomonidan ishgʻol qilinganida, 1915-yil 22-martda Javod „Koʻrganlarim“ sheʼrini yozdi. 10-yillar boshida Javod izlanishlarida Yaratganga murojaat bilan yozilgan „Munojot“ nomli alohida asar ham bor. Ahmad Javod nega urushga kelganini „Hayhot!“ sheʼrida bayon etgan. Shoir bu sheʼrni Ardaxonda yozgan. Sheʼr „Yangi Iqbol“ gazetasining 1915-yil 15-maydagi sonida „Ardaxon-Javod“ imzosi bilan chop etilgan. Shoir 1915-16-yillarda yozgan sheʼrlarida ayniqsa turkiy xalqlar boshiga tushgan falokatlarni tasvirlagan.

1914-1917-yillarda Ahmad Javod Ajaristonda qishloqma-qishloq kezib, muxbir boʻlib ishlagan, bu yerdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat haqida „Iqbol“, „Yangi Iqbol“, asosan „Ochiq soʻz“ gazetalariga turkum maqolalar yuborgan. Ushbu maqolalardan biri „Ajara maktublari“ „Ochiq soʻz“ gazetasida 1916-yilning 3-noyabr, 14-dekabr, 15-dekabr, 30-dekabr va 25-mart sonlarida eʼlon qilindi. „Ajara maktublari“ badiiy va jurnalistik uslubdagi beshta turkum maqolalardan iborat. Maktublarda Turkiya-Gruziya-Ajariya munosabatlari, Ozarbayjon vakillarining faoliyati, Bokuning yordami, Ajariston tarixi, tabiati, xalqning turmush tarzi, urf-odatlari va anʼanalari, Turkiyaga tayanishi, til, din, maktab, taʼlim va boshqa masalalar yoritilgan. Ajaristonning savdo-iqtisodiy hayoti haqida soʻz ketganda, Javod bu yerdagi uylar ham „Turk uslubidagi meʼmorchilikgiga xos qurilganini“, ajarlarning kiyimlari „Anadolu qiyofasining nozik shakli“ ekanligini qayd etadi.

Umuman olganda, shoir-publitsistning „Ajar maktublari“, „Ajarda til“, „Lazlarga yordam“, „Suxumi yoʻlida“, „Riza va Trabzon jabrdiydalari“, „Batumi musulmonlar birligi jamiyatidan“, „Kars xodimlari ijodidan“, „Gruzin matbuoti va Ajara“ kabi koʻplab maqola va muxbir maktublarida mahalliy turkiy xalq va ajar xalqlarining oʻtmishi, bugungi ahvoli haqida juda qimmatli tarixiy, etnografik maʼlumotlar, materiallar mavjud. Ahmad Javodning 5-dekabr kuni Batumiga kelishi haqidagi maʼlumotlar „Ochiq soʻz“ gazetasining 20-dekabr 1915-yildagi sonida eʼlon qilingan. Filologiya fanlari doktori Ali Saladdin oʻz tadqiqotlari asosida Javod Ajaristonning 50 ta qishlogʻida boʻlib, 6671 kishiga yordam koʻrsatganini koʻrsatadi.

Ali Saladdin "Ahmad Javod" kitobida 1915-yilda „Yangi Iqbol“ va „Ochiq soʻz“ gazetalari oʻz sahifalarida Ahmad Javodning ikki xabarini bosganligini qayd etadi. Birinchi yangilik "bizning muxbirimiz Batumidan yozadi" sarlavhasi ostida nashr etilgan. U yerda shunday deyiladi:

“

Boku xayriya jamiyati tomonidan Batumi yaqinida musulmon dinidagi gruzin urush jabrdiydalariga yordam berish uchun yuborilgan doktor Xusrav bek Tbilisiga yetib keldi... Ikki kundan keyin uning oʻrinbosarlari Rza Zaki va Javod Oxundzoda afandilar Tbilisiga kelishdi...

”

Ikkinchi xabarda Javodning „Ajariya maktublari“ haqida maʼlumotda shunday yozilgan:

“

30-oktabr kuni Javod imzosi bilan eʼlon qilingan ushbu katta xat birinchi Jahon urushi munosabati bilan Kavkaz fronti boʻylab urushdan zarar koʻrganlarga Boku va boshqa shaharlardan xayr-ehson va har turdagi yordam haqida soʻz boradi.

”

Afina Mammadli oʻzining „Ahmad Javod va Turkiya“ kitobida Ahmad Javodning „Kars delegatsiyasi qilgan ishlar“ nomli maqolasidan shu yilning mart oyida u allaqachon Karsda ekanligi maʼlum boʻladi. Bu haqda „Yangi Iqbol“ gazetasi shunday xabar bergan:

“

Bokuning „Jamiyati xayriya“si tomonidan Batumi atrofida musulmon dinida boʻlgan, urushda jabrlangan gruzinlarga yordam berish uchun yuborilgan doktor Xusrav bek Tbilisiga yetib keldi. Ikki kundan keyin uning oʻrinbosarlari Rza Zaki va Javod Oxundzoda Afandi Tbilisiga kelishdi.

”

A.Javodning 1915-yilda „Ochiq soʻz“ gazetasida chop etilgan „Ajara maktublari“ maqolasidan maʼlumki, shu yilning 30-oktyabrida Ahmad Javod va sheriklari Batumida oʻz faoliyatini boshlagan. Javod Oxundzoda Artvinda ham boʻlgani va bu yerda urush qurbonlariga yordam uyushtirgani ham ushbu maqoladan ayon boʻladi.

Ahmad Javodning „J“ imzosi bilan „Kars xodimlari qilgan ishlari haqda bizning maxsus muxbirimizdan“ maqolasi „Iqbol“ gazetasida 14 yil 1915-aprelda eʼlon qilingan. Javod oʻzining „Kars delegatsiyasi qilgan ishlar“ sarlavhali maqolasida „Jamiyati xayriya“ning Kars, Ardaxon, Soʻgʻanliq, Xuroson, Sariqamish shaharlarida qilgan xayriyachilik va yordam haqida soʻz yuritadi. U bu yerda aholi boshiga tushgan falokatlar aytilganidan va tasavvur qilinganidan bir necha barobar katta ekanligini bildiradi. Maqolada Javod va sheriklari faqatgina urush jabrdiydalariga ular joylashgan makonlarda moddiy va xayriya yordamini koʻrsatish bilan kifoyalanmagani koʻrsatilgan. Ular bu qochqinlarni iloji boricha tinch va osoyishta yashash mumkin boʻlgan joylarga koʻchirishga harakat qilishgan. Karsdagi urushdan zarar koʻrganlar koʻpi Boku va Ganjada joylashtirilgandi. Bu haqda mazkur maqolada shunday deyiladi:

“

Hukumat (Rossiya hukumati) vakillarimizga halokat joyida boshpanasiz qolgan 6500 musulmonni Ganjaning Boku shahriga joʻnatishga ruxsat berdi.

”

„Lazlarga yordam berish“ maqolasida muallif Ajara bilan „Hamhudud“ territoriyada yashovchi lazlar haqida yozgan:

“

Tarix bizga, jasur qavm sifatida, lazlarning jasorati turklar tarixida juda katta rol oʻynaganini koʻrsatadi. Ularning buyuk fazilatlaridan biri sadoqatdir. Turkiya qoʻlida boʻlgan paytlarda mayda millat sifatida bunday isyon va qoʻzgʻolonlariga duch kelmaganliklari uchun koʻplab qoʻzgʻolonlar „laz“ kuchi bilan bostirildi.

”

Ushbu maqola shuni koʻrsatadiki, lazlar turklarga ham geografik, ham maʼnaviy jihatdan yaqin va qadrdondir. Ahmad Javodning 1915-yil 23-dekabrda „ochiq soʻz“ gazetasida „Batumi viloyatining tekshiruv komissiyasi bizning maxsus muxbirimizdan“ sarlavhasi ostida nashr etilgan maqolasi u yashagan va ishlagan mintaqadagi tarixiy, siyosiy va ijtimoiy voqealarni aks ettiradi. „Riza va Trabzondagi ofat qurbonlari“ maqolasidan ham maʼlum boʻlishicha, Javod ularga „Jamiyati xayriya“ orqali yordam bergan. Shoirning „Ochiq soʻz“ gazetasining 1916-yil 1-avgustda chop etilgan „Suxumi yoʻlida“ maqolasida shunday qaydlar bor:

“

Xizmat meni Suxumi tumanining qora dengiz sohiliga kelishga majbur qildi. Turkiyaning Batumiga hujumi paytida, Batumning islomiy aholisi mustahkam hududdan haydab chiqarilganda, Batumi va Batumi atrofidagi qishloqlar aholisi qochdi. Ulardan baʼzilari yana Suxumi tumaniga muhojir sifatida kelishdi. Mazlum holdagi 400 ga yaqin bu bechoralarga hech qanday yordam berilmadi, milliy yoki yoʻq. Ulardan ayrimlarining iltimosi bilan „Jamiyati xayriya“ vakili Xusrav bek meni Suxumi tumaniga tekshiruv uchun yubordi. Shu kunlarda biz ularga pul berish uchun bu yerga keldik.

”

Ahmad Javod qalamidan chiqqan maqolalarda oʻsha davrning koʻplab dolzarb masalalari oʻz aksini topgan. Uning „Suxumi yoʻlidan“ deb atalgan yoʻl qaydlari, „Ajaristondagi voqea munosabati bilan“ Milliy munosabatlar haqidagi reportaji, „Yanglish xabar munosabati bilan“ nomli turkiy xalqlar uchun maktab ochish muammosi haqidagi muallim va pedagog mulohazalari, „Gruziya matbuoti va Ajara“ maqolasidagi ikki qoʻshni xalq oʻrtasidagi munosabatlar, „Batumidagi musulmonlar mitingi“ paytida musulmonlar tomonidan hukumat oldida koʻtarilgan muammolarni hal qilish uchun ilgari surilgan talablar, „Trabzon jabrdiydalari“dagi rus va turk xalqlarining kurashida gruzinlar va armanlar mavqei, „Yuqori Ajardagi Jomei-Sharifning tantanali ochilishi“ maqolasida Ozarbayjon turklari tomonidan ajarlar uchun masjid ochilishi, „Orujlug“ (Roʻzadorlik) da ifodalangan milliy bayram, „Lazlarga yordam“ asari va boshqalarda „Jamiyati xayriya“ vakillari tomonidan bajarilgan ishlar tavsiflari yaqqol aks ettirilgan

1914-1918-yillardagi birinchi Jahon urushi davrida Ahmad Javod Batumida muntazam ravishda kechki kurslarda dars bergan, yangi tashkil etilgan maktablarda „Namuna darsi“ oʻtgan, oʻqituvchilarni yangi metodik koʻrsatmalar bilan boyitgan. U shogirdlari yordamida mahalliy aholidan folklor namunalarini, jumladan bayatilarni toʻplab, oʻzi bayati shaklida sheʼrlar yozgan. „Iqbol“ gazetasining 1914 yil 30-apreldagi sonida Javadning „Bizning yangi avlod ijtimoiy yaralarimiz“ maqolasi nashr etildi. Ushbu maqolada Ozarbayjonda maktablar, oʻqituvchilar va oʻquvchilarning ayanchli ahvoli aks etgan. „Iqbol“ gazetasining 1914-yil sentyabr sonlaridan birida A. Javodning „Ganjadan“ sarlavhali maqolasini eʼlon qilindi. Maqola Ismoil Mirza Gaspirinskiyga bagʻishlangandi. Javod butun umr turkiy ellariga sayohat qilib, koʻp joylarda maktablar tashkil etish, bolalar uylari ochish borasida katta tadbirlarni amalga oshirdi. Ajar yurtida Gruziyaning ayrim qishloq va shaharlarida bolalar uylari va maktablarning ochilishida faol ishtirok etdi.

Birinchi Jaxon urushi Ahmad Javod ijodida alohida bosqich hisoblanadi. Professor A. Jafaroglu bu haqda shunday yozgan:

“

Ozarbayjon adabiyoti tarixida biror bir Ozarbayjon shoiri birinchi Jahon urushi solnomasini, tarixini Ahmad Javod kabi aks ettira olmagan.

”

„Toʻlgʻanarding, Qora dengiz!“

Ahmad Javod Turkiyaga safar taassurotining sheʼriy ifodasi boʻlgan koʻplab sheʼrlar yozgan. Turk xalqiga muhabbat tuygʻusini tarannum etuvchi bu sheʼrlardan biri 1914-yil noyabr oyida Ganjada yozilgan. Turkiyada juda mashhur boʻlgan va 1918-yilda Kavkaz Islom armiyasi tomonidan Boku ozod qilinganidan keyin Uzeyir Hojibekov musiqasini bastalagan „Toʻlgʻanarding, Qora dengiz“ sheʼri Turkiyada „Yoʻl bering turk bayrogʻiga“ nomi bilan tanilgan. Sheʼrning Turkiyada sevilishining sabablaridan biri shoirdagi turkizm, uning turk dunyosigaragʻbati va muhabbati tufayli boʻlsa, yana bir sababi 1912-yilgi dengiz jangida mashhur Turk jangovar kemasi „Hamidiya“ yunon harbiy kemasi „Averof“ni mahv etgani boʻldi. Birinchi Jahon urushida Admiral Rauf Orbay oʻz ixtiyoridagi „Hamidiya“ jangovar kemasi bilan tunda Odessa portiga kiradi va tengsiz jangda Rossiya harbiy dengiz kuchlarining Usmonli flotiga zarba berishga tayyorlanayotgan „Kazbek“ va „Kagul“ harbiy kemalarini yengadi va choʻktiradi, Odessa portini bombardimon qiladi. 1912-yilda yuz bergan bu voqeadan ilhomlangan Javod ushbu sheʼrni 1914-yilda yozgan. Sheʼr Rossiyaning „Kazbek“ va „Cahul“ harbiy zirhli kemasiga qarshi chiqqan mashhur „Hamidiya“ harbiy kemasi va uning harbiy xizmatchilari qahramonligi sharafiga yozilgan boʻlib, Otaturkka yaqin boʻlgan, bosh vazir va buyuk elchi vazifasini bajargan Admiral Rauf Orbay „Hamidiya“ qahramoni sifatida tanilgan.

Toʻlgʻanarding Qora dengiz

Boqib Turkning bayrogʻiga!

Oh urarding, oʻlmas edim,

Boshim ursam gar poyingga!

Shoir Rafiq Zako Xandon bu haqda shunday derdi:

“

Buyuk Otaturk bu qoʻshiqni juda yaxshi koʻrardi. Qoʻshiqni ilk bor tinglaganida Otaturkning koʻzlarida yosh bor edi.

”

Tarixchi Muhiddin Nalbandoglu, bu mavzu haqida shunday yozgan:

“

Jahon dengizchilik tarixida ilk jangovar zirhli kema sifatida tanilgan „Hamidiya“ning bu mahorati barcha turkiy xalqlar orasida faxr hissini uygʻotdi. Qoʻshiqlarga aylangan bu qahramonlik mashhur „Toʻlgʻanarding, Qora dengiz!“ qoʻshigʻidan ham oʻrin olgan...

”

Xayriya jamiyatidagi faoliyati

XX asrning birinchi yarmida Bokuda bir qator musulmon xayriya jamiyatlari paydo boʻldi. 1905 yilgi inqilobdan keyin paydo boʻlgan ushbu jamiyatlarning asosiy vazifasi va ishlari xalqning madaniy-maʼrifiy sohada rivojlanishiga koʻmaklashish edi. Bu jamiyatlardan biri „Jamiyati xayriya“ deb atalgan. 1905-yilda Ozarbayjonda oʻz faoliyatini boshlagan „Boku musulmon xayriya jamiyati“ga ovozi berish bilan ozarbayjonlik mashhur millionerlar Hoji Zeynalabdin Tagʻiyev rais, Ogʻamusa Nagʻiyev esa rais muovini etib saylandi. Birinchi Jahon urushidan oldin bu jamiyatning faoliyati nisbatan koʻp eʼtiborni jalb qilmadi. Urush boshlangandan soʻng uning faoliyat doirasi kengayib, Boku chegaralaridan tashqariga tarqaldi. Alohida otryadlarga boʻlingan jamiyat aʼzolari jabrlanganlarga yordam berish maqsadida front chizigʻi boʻylab turli yoʻnalishlarda turkiy xalqlar yashaydigan hududlarga joʻnatildi.

Ushbu davrda jamiyat urush qurbonlariga moddiy va maʼnaviy yordam koʻrsatish uchun oʻz faoliyatini Shimoliy Kavkaz, Dogʻiston, Gruziya, Irevan va bosib olingan turk yerlariga yoʻnaltirdi. Uning yordami bilan Usmonli qochqinlariga juda koʻp moddiy yordam koʻrsatildi. Bu haqda 1944-yilda nashr etilgan "Ozarbayjon adabiyoti tarixi" da yozilgan:

“

Turkiya Jaxon urushida ruslarga qarshi kurashganiga qaramay, Usmonlilar uchun Ozarbayjonda xayr-ehsonlar yigʻilar, Usmonli qochqinlari himoya va taʼminotga ega boʻlar edilar. Hatto Usmonli hukumati bu sohada juda koʻp harakatlarni amalga oshirgan Musa Nagʻiyev va Hoji Zeynalabdinga mukofot sifatida medal yubordi.

”

„Qardosh yordami“ toʻplamida taʼkidlanishicha, ozarbayjonlar Rossiya hukumatiga, bevosita podshosiga murojaat qilishgan va urushdan zarar koʻrgan Usmonli davlatiga yordam koʻrsatish uchun rasmiy ruxsat olishgan. Bu holatda oʻsha paytda Rossiya Davlat Dumasiga aʼzo boʻlgan Muhammad Yusif Jafarovning xizmatlari alohida qayd etiladi. Uning „Musulmon qochqinlarga va musulmon huquqshunoslarga yordam berish ishi“ maqolasida aytilganidek, Dumadagi uzoq munozaralardan soʻng, „musulmon qochqinlarga imtiyozlar va yordam koʻrsatishga ruxsat berildi va shu maqsadda avval Karsga, biroz keyinroq Batumi viloyatiga erkin kirish va chiqishga ruxsat berildi.“

Birinchi Jahon urushi davrida Ahmad Javod Kavkaz frontida Rossiya-Turkiya urushidan zarar koʻrgan aholiga yordam koʻrsatgan „Boku musulmon xayriya jamiyati“ning rasmiy namoyandasi va jang mintaqasi boʻyicha vakili Xusrav posho Sultonovning muovaini va masʼul kotibi boʻlgan. 1915-yilda ikkinchi marta Turkiyaga qaytgan Javod asosiy manzilgohi Batumi boʻlgan Suxumi, Kars, Chagva, Ardaxon, Sariqamish, Trabzon, Erzurum, Anadolu, Istanbulda, shuningdek, Gruziyaning gʻarbiy viloyatlarida xayriya faoliyati bilan shugʻullangan.

A. Javod Birinchi Jahon urushi yillarida Batumi (Ozarbayjon ziyolilari Rzagulu Najafov, Mahmud Bek Efendiyev, Ali Sabri Qosimov, Aligulu Gamkusar bilan birgalikda), Tiflis, Chagvada bir muddat yashadi. Shoirning Batumiga kelishi munosabati bilan yozuvchi Ali Sabriy oʻzining „Umrdan barg tushmoqda“ (Boku, 1983) kitobida yozadi:

“

Jamo Hajinskiy Bokudan Batumida boʻlimni tashkil qilish uchun Batumiga keldi. Batumidagi otryadimizda shoir A. Javod ham bor edi.

”

Shoir u vaqtda urush jabrdiydalari eng koʻp toʻplangan Batumida roʻyxat tuzar, kambagʻallarni, nogironlarni roʻyxatga olar, oʻzi vakili boʻlgan jamiyat imkoniyatlaridan foydalanib, qochqinlarga, jangda halok boʻlgan askarlarning oilalariga har qanday moddiy va maʼnaviy yordam koʻrsatardi. A. Javod oʻz faoliyatini asosan ikki yoʻnalishda olib borgan. Birinchidan, jabrlanganlarga yordam berish, ikkinchidan, Batumining oʻzida, shuningdek Batumiga yaqin qishloqlarda, Dogʻistonda maktablarni ochish, bu maktablar oʻz ishlarini davom ettirishlari uchun Bokudan yordam soʻrash, boshqa tomondan, xayr-ehson yigʻish, yangi birlashmalar yaratilishni boshlash tashabbusini koʻrsatardi. Bu holatlarda unga Bokuda asosan bir necha Ozarbayjon millionerlari, xususan H.Z. Tagʻiyev, Agʻabala Guliyev, M. Muxtorov, Batumidan S. Bejanidze va boshqalar yordam berishdi. Ular Bokuda jamiyatning ustunlaridan edi. „Jamiyati xayriya“ning faol aʼzolaridan biri boʻlgan yozuvchi Ali Sabriy oʻsha paytda jamiyat faoliyatidagi ayrim lahzalarni, shuningdek, Javod bilan doʻstligini shunday xotirlagan:

“

...Butun Rossiyadan (musulmon turkiy xalqlardan) jamiyatga xayr-ehsonlar yuborildi. Jamiyatning bir qismi boʻlgan vakillar otryadi yordamsizlarga yordam berish uchun Qora dengiz sohiligacha borishi kerak edi. Ikkinchi otryad Kars hududida faoliyat yuritgan... Biz Batumi, Trabzon va boshqa shahar-qishloqlarda boʻldik. Biz shahar va shaharlarda boʻldik. Shoir Ahmad Javod ham Batumidagi otryadimizda edi. Juda tez doʻstlashib ketdik.

”

A. Javod 1916-yilda shaxsan H. Z. Tagʻiyevning moliyaviy koʻmagi bilan u Batumida yashovchi 2500 ozarbayjon oilasi uchun maktab ochgandi. Oʻzi tashkil etilgan yangi maktablarda oʻqituvchilik bilan shugʻullanardi. 1917-yilda Javod tufayli Ganja va Boku atrofida 2500 dan ortiq turk qochqinlari va ishsizlari joylashtirildi. U xayriya faoliyati bilan bogʻliq Ajaristonni boshdan oyoq kezgandi. Javod nafaqat ajarlarning kambagʻal va qochoq qismiga yordam berdi, balki maktab va masjidlar qurilishida ham ishladi. Javod direktor boʻlgan bolalar uyi keyinchalik Chagvadan Gunariga koʻchirildi. A.Javod „Ochiq soʻz“ gazetasi muxbiri sifatida oʻz gazetasida ijtimoiy voqealar bilan bir qatorda, tomoshalarni yoritar, vaqti-vaqti bilan ommaviy tadbirlar haqida maʼlumot berib turardi. Ushbu maʼlumotlardan birida deyiladi:

“

Bu yil „Arshin mal Alan“ operettasi Batumida gruzin va arman tillarida sahnalashtirildi. Aholi yangi tashkil etilgan "Birlik" jamiyatidan ushbu spektaklni ozarbayjon tilida ijro etishni soʻradi. „Birlik“ jamiyati kotibi A. Javod („Ochiq soʻz“, 1915. 13-iyun)

”

„Qardosh yordami“ toʻplamida Xusrav bey Sultonov xayriya tadbirlarida Javodning alohida oʻrni qayd etilgan. Shoir bu ishga Nasib bey Yusifbeyli tomonidan tavsiya etilgan. Filologiya fanlari doktori Teyyar Salamoglu yozganidek:

“

Javodning „Jamiyati xayriya“ orqali va oʻz tashabbusi bilan rusiyalik vatandoshlarimizga (rus istilosi ostidagi turkiy xalqlarga) katta yordam koʻrsatganligi, minglab odamlarni halokatli ocharchilikdan qutqarganligi uning tarjimai holining eng sharafli sahifalaridan biridir.

”

Ahmad Javod „Jamiyati xayriya“ning harbiy yordam boʻlimi faollaridan biri sifatida janggohlarga va chegara zonasiga tez-tez safar qilgan. A. Javod jabrlangan qochqinlar roʻyxatini yuritar, ularga yordam tarqatar, shuningdek mahbuslarni, yarador turk jangchilaridan xabar olar, ularning ehtiyojlari toʻgʻrisida diqqat bilan soʻrar, mintaqadagi kasalxonalar, maktablar, masjidlar, bolalar uylariga kelar, u yerdagi kamchiliklar va aholining asosiy ehtiyojlari toʻgʻrisida yozma xabarlar yuborardi. A. Javodning ushbu maʼlumotlariga asoslanib, Bokudagi „Jamiyati xayriya“dan falokat hududiga kerakli maxsulotlar yuborilardi. A. Javod bu moddiy yordamni oldindan rejalashtirgan plan asosida turk harbiylari va mahalliy koʻchkinlarga yetkazardi. Bu haqda „Jamiyati xayriya“ maxsus vakili Xusrav Bek Sultonovning maqolasida qayd etiladi:

“

1915-yil 16-mart kuni 10 nafar yordamchidan iborat guruh men va Safikyurdskiy bilan birga Karsga yuborildi.

”

Ahmad Javodning oʻzi Usmonli askarlariga shaxsan yordam bergan. Shuning uchun ham inqilob paytida asir olingan turk askarlari Sibirga yuborilgan, ammo ular surgundan Istanbulga emas, balki Ganjaga - Ahmad Javodga minnatdorchilik bildirish uchun qaytishgan. Shundan keyingina ular oʻz vatanlariga qaytishdi. Shoir bu haqda maxsus sheʼr yozgan va bu sheʼr „Qardosh yordami“ gazetasida chop etilgan. „Xayriya jamiyati“ orqali Javod boshchiligida Ganjadagi Usmonlilarga bevosita koʻrsatilgan yordam uzoq vaqt unutilmagan. Bularning barchasi shoirning „Ganja xalqining Usmonli askarlariga yordami“ maqolasida aks etgan.

Ozarbayjon Xalq Jumhuriyati davrida

Ahmad Javod hayoti va faoliyatining eng yorqin va samarali davri OXJ shakllanishi va rivojlanish yillariga toʻgʻri keladi. Oʻsha paytda shoir asosan Ganja va Bokuda ishlagan, sheʼriy va jurnalistik ijodini davom ettirgan va rivojlantirgan. U oʻzining pedagogik faoliyatini rivojlantirishga, asosan oʻqituvchilik va siyosiy faoliyat bilan shugʻullanishga alohida eʼtibor bergan.

Ozarbayjon Davlat Madhiyasi

1920-yil 30-yanvarda Ozarbayjon Demokratik Respublikasi Vazirlar Kengashi respublika davlat madhiyasini tayyorlash toʻgʻrisida qaror qabul qildi va shu maqsadda Xalq taʼlimi vazirligi tanlov eʼlon qildi. Xalq taʼlimi vazirligi “Ozarbayjon” gazetasida davlat madhiyasi loyihasi shartlarini bir necha bor eʼlon qilib, taqdim etiladigan eng yaxshi davlat madhiyasi loyihasi uchun 50 000 AZN mukofot belgilanishini maʼlum qilgan.

Himnin musiqi notları

Tanlov ishtirokchilari o‘sha yilning 1 mayiga qadar o‘z loyihalarini Xalq Ta’limi Vazirligi idorasiga taqdim etishlari kerak edi. Musobaqa natijalari Ozarbayjon Demokratik Respublikasining ikki yilligi nishonlanadigan 28 mayga qadar e’lon qilinishi kerak edi. Biroq 1920-yil 28-aprelda Sovet Rossiyasi qoʻshinlari tomonidan Ozarbayjonning bosib olinishi va Xalq Respublikasining qulashi Ozarbayjon davlat madhiyasining qabul qilinishiga imkon bermadi.

1992-yil 27-mayda parlament “Ozarbayjon Respublikasining Davlat madhiyasi toʻgʻrisida”gi qonunni qabul qildi. Qonunga ko‘ra, 1919-yilda bastakor Uzeyir Hojibeyov va shoir Ahmad Javod tomonidan yaratilgan “Ozarbayjon marshi” Ozarbayjon Respublikasining Davlat madhiyasi sifatida tasdiqlangan.

“

Butun umri davomida xalqimizning mustaqillik g‘oyalariga sodiq qolgan Ahmad Javod Ozarbayjon she’riyatida yangi adabiy maktabga asos soldi. Shoirning boy ijodiy me'rosi, milliy ozodlik va istiqlol uchun kurash motivlarining yetakchi mavqei bilan ajralib turadi va o‘sha davrning ijtimoiy-siyosiy manzarasini to‘la aks ettiradi.'' Ilhom Aliyev, Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti.

”

Ijodi

Ahmad Javodning 1918-1920-yillardagi asarlari asosan ozodlik mavzusiga, birinchi Ozarbayjon Respublikasining yutuqlariga bagʻishlangan. „Ey askar“ (1918, Boku), „Ingliz“ (1918, Boku), „Bismillah“ (1918, Boku), „Roʻyosini koʻrdim“ (1919, Hojikend), „Tur“, „Shahidlarga“ (1919, Ganja), „Men kimman“ (1919, Ganja), „Oshiq dardi“, „Nedan yaralding“, „Kelma“ sheʼrlari „Togʻlar“, „Marsh“ (1918, 14-avgust), „Turk ordusiga“ (1918, Ganja) shu davr mahsulidir.

Shoirning 1918-yilda yozgan sheʼrlaridan biri "Bismillah"deb ataladi. „Bismillah“ sheʼri 1918-yil, 15-sentyabrda Kavkaz Islom armiyasi tomonidan Bokuning rus va arman dashnoqlaridan hamda ingliz askarlaridan batamom ozod etilishi munosabati bilan yozilgan. Ushbu sheʼrda muallif Turk armiyasining Ozarbayjonga kelishini mamnuniyat bilan olqishlaydi.

Shoir Ozarbayjon uchun janglarda halok boʻlgan turkiy askarlarga Bokuda shahidlar obidasi tamalini qoʻyish marosimida „Tur“" sheʼrini oʻqib bergan

Tur, tur chirmovuqli mozor ostidan,

Kelur ziyoratga qizlar, kelinlar.

Ey, karvon qatori, yoʻllar ustida,

Duch kelgan yoʻlchidan yoʻl soʻrgan askar.

1918-yil 5-oktabrda Hojikendda Ahmad Javod „Roʻyosini koʻrdim“ sheʼrini yozdi. Ushbu sheʼrda shoir yangi tuzilmani quvvatlaydi. Shoirning „Marsh“ sheʼri („Yoshlar yurti“, 1918-yil, 14-avgust) oʻsha davr kayfiyatini aks ettiradi. Ushbu sheʼrning markazida ozodlik bayrogʻini ulugʻlash yotadi.

Shoirning 1918-yilda yozgan sheʼrlaridan biri „Ingliz“deb ataladi. Ushbu olti bandlik sheʼrida ozarbayjon xalqining inglizlarning kelishiga boʻlgan munosabati aks ettirilgan. Shoir „Kelma“ sheʼrida musofirlarga munosabatini bildirdi. „Ingliz“ sheʼridan farqli oʻlaroq, shoir oʻzining „Ey askar“ sheʼrida turk qoʻshiniga boʻlgan muhabbatini ifodalagan. Turk armiyasining kelishi Ozarbayjon xalqini qirgʻindan qutqarishga qaratilgan edi. Bu sheʼr Bokuning fotih askarlari bagʻishlangandi

„Togʻlar“ sheʼrida Dogʻiston va turkiy xalqlar tarixi oʻzining yorqin aksini topdi. Ushbu sheʼr 1920-yil aprelda, yaʼni Ozarbayjon demokratik Respublikasi qulashidan 27 kun oldin chop etilgan.

1918-1920-yillar Ahmad Javod ijodida milliy ongning yuksak bosqichidir. Uning ideallarining ifodasi ozodlik, Vatan mustaqilligi, uch rangli oy-yulduz bayrogʻini, sakkiz qirrali gerbni milliy ramz sifatida tushunish, turkizm gʻoyalarini targʻib qilish edi.

Ahmad Javodning bayroq mavzusiga bagʻishlangan bir qator sheʼrlari bor. Sheʼrlarida turli ifodalarda „Bir marta koʻtarilgan bayroq hech qachon tushmaydi“ misrasini qayta-qayta ishlatgan. „Ozarbayjon bayrogʻiga“, „Qardosh“ (1919-yil noyabr), „Yaraldin“, „Ol bayroqqa“ (Boku, 24-iyul, 1919-yil) va boshqa sheʼrlari bunga misoldir.

Shoirning „Ol bayroqqa“ sheʼrida 1919-yil yozida Ozarbayjonda millat va din birodarlariga qoʻshilgan Turkiya bayrogʻi haqida hikoya qilinadi.

„Toʻlqin“ kitobi

Ahmad Javodning ikkinchi sheʼriy kitobi „Toʻlqin“ 1919-yilda nashr etilgan. Shoir ushbu kitobga „Bir-ikki soʻz“ deb nomlangan kirish soʻzini yozgan:

“

Bu kitobcha sanoq boʻyicha ikkinchi kitobchadir. „Qoʻshma“ qozongan ragʻbat bunga ham ilhom berdi. Unda yangi parchalar, shuningdek eskilari ham bor. Tuzilishi sana boʻyicha emas. Tushuntirishlar oʻrtoqlardan birining talabiga binoan qilingan.

”

„Toʻlqin“ da shoirning asosan mustaqillik yillarida va urushdan oldingi yillarda yozgan milliy-ozodlik harakati haqidagi sheʼrlari jamlangan. OXJ davri sheʼriyatining eng yorqin namunasi sifatida tadqiqotchilar murojaat qilgani A. Javodning „Toʻlqin“ kitobi edi.

Toʻplam „Ozarbayjon bayrogʻiga“ sheʼri bilan boshlanadi. Sheʼr 1919-yil 10-aprelda yozilgan. A.Javodning oʻzi bu sheʼrni juda yaxshi koʻrar va uni milliy istiqlol mavzusidagi sheʼrlarida alohida ajratardi:

“

Men inglizlar kelganidan keyin Bokuga birinchi marta borganimda, 1919-yil 10-aprel kuni Parlament binosi ustida hilpiragan milliy bayroqqa qarata aytilgan. Imzo: Javod.

”

„Toʻlqin“ toʻplami oʻsha paytda Ozarbayjonning adabiy va madaniy hayotida voqea boʻldi, 1919-yil 11-noyabrda „Ozarbayjon“ gazetasining katta sharhi eʼlon qilindi. Ushbu sharhda A.Javodning nafaqat „Toʻlqin“ kitobi, balki umuman uning sheʼriy ijodi ham yuqori baholandi. „Toʻlqin“ shoiri A. Javod" nomli maqola muallifi „A.H.“ harflari bilan imzo chekkan tanqidchi, OXP aʼzosi, respublika qulaganidan keyin Turkiyaga emigratsiya qilgan Ahmad Hamdi Qoraogʻazoda shunday yozgan:

“

... „Qoʻshma“ Javod afandi uchun bir eskiz boʻlgan boʻlsa, „Toʻlqin“ ham uning mutaalimidir.

”

„Yashil qalamlar“ toʻgaragi

Ahmad Javod OXJ davrida faoliyat koʻrsatgan, yangi taniqli yozuvchi va muharrirlar tomonidan yaratilgan, 100 dan ortiq yozuvchi va shoirlarni oʻz atrofiga birlashtirgan „Yashil qalamlar“ uyushmasining aʼzosi edi. Ushbu jamiyat Istanbulda „Turk oʻchogʻi“ning Bokuda ochilgan boʻlimi asosida yaratilgan. Ozarbayjonda barcha ishlar asosan „Yashil qalam“ adabiy jamiyati orqali amalga oshirilardi. Bu yerda Muhammad Amin Rasulzoda, U.Hojibeyli, S.Husayn, O.Faig, N.Vazirov, A.Haqverdiyev, H.Jovid, M.Hodiy, A.Shoiq, J.Jabborli bilan birgalikda A.Javod ham faol ishtirok etdi. Uyushma aʼzolari yangi hukumat davrida Ozarbayjon adabiyoti va sanʼatini rivojlantirishga intildilar.

Maqolalar

Ahmad Javodning „Ganjada Mustaqillik kuni“ maqolasi Ozarbayjon demokratik Respublikasi tashkil etilganining bir yilligiga bagʻishlangan. Maqola Abbos Chingizov tomonidan "Adabiyot gazetasi"ning 1992-yil 22-may sonida chop etilgan. U 1919-yil 28-mayda Ganjada boʻlib oʻtgan bayram tantanalari taassurotlaridan iborat. Ushbu davrda shoirning bir qator maqolalari nashr etildi: „Denikin va Ganja“ (Ozarbayjon gazetasi, 4-iyun 1919-yil), „Omar Faigning boshiga tushganlar“ (Ozarbayjon gazetasi, 3-fevral 1919-yil), „Alakbar beyning dafn marosimi“ (Ozarbayjon gazetasi, 11-aprel 1919-yil), „Abboszoda Mirza Abbos yubileyi“ (Ozarbayjon gazetasi, 2-iyun, 1920-yil). 1919), „Ravshan Ashraf bey“ („Ozarbayjon“ gazetasi, 24-oktyabr, 1919).

A. Javodga bagʻishlanganlar

Ahmad Javod Muhammad Amin Rasulzoda taklifiga binoan Musovot partiyasi va Ozarbayjon demokratik Respublikasi parlamenti aʼzosi va kotibi etib saylandi. Milliy hukumat ichki va tashqi faoliyatida shoirning ishtiroki uchun, 1918-yil 22-dekabr kuni Ganja hokimi tomonidan unga chet el pasporti ham berildi. U Eron va Turkiyaga erkin sayohat qila olardi. Bu shuni anglatadiki, u OXJning rasmiy vakili boʻlgan.

Ahmad Javod-ODRning Gruziya va Dogʻistondagi Favqulodda va Muxtor vakili sifatida diplomatik faoliyat yuritgan. 1918-1920-yillarda 26-28 yoshida Ahmad Javod Ozarbayjon milliy mustaqilligining targʻibotchisi boʻlgan. Muhammad Amin Rasulzoda uning ijodiga yuksak baho bergan:

“

Milliy ozodlik harakatining Ozarbayjon ruhining nozik iplariga taʼsir darajasini aks ettirgan milliy shoir Ahmad Javod 28-may Mustaqillik kuni munosabati bilan hurriyat parisiga murojaat qilgan "Nedan yaralding" parchasi oʻta lirikdir.

”

Sovet davrida

Shoir, tarjimon, OYoU aʼzosi A.Javod Ozarbayjon madhiyasining soʻzlari muallifidir. Ozarbayjon Davlat nashriyotining tarjima boʻlimida muharrir (1934), "Ozarbayjonfilm" kinostudiyasida hujjatli filmlar boʻlimi boshligʻi (1935-1936) boʻlib ishlagan. Ammo yillar davomida unga qarshi maqolalar va ayblovlar bir necha bor uning hibsga olinishiga olib keldi.

1923-yil

Ahmad Javod yozganlari va siyosiy qarashlari uchun qatagʻon qilingan vaqtgacha 3 marta hibsga olingan edi. Shoir birinchi marta 1923-yilda hibsga olingan va bir necha oy qamoqda oʻtirgan. Javod Oxundzodaning Milliy xavfsizlik nozirligi arxividagi 1923-yil, Pr-20942 sonli tergov ishidan maʼlum boʻladiki, Ozarbayjon Favqulodda komissiyasining tezkor vakili Ivan Makarov 1 yil 1923-dekabrda Musovot partiyasining ishlari bilan tanishadi va Javod Oxundzoda 1918-yildan beri Musovot partiyasining aʼzosi boʻlgan degan xulosaga kelgan. Shoir Batumida boʻlganida, Ganjada yashovchi maktabdoshi Abdulla Ogʻaali oʻgʻli unga xat yuboradi, undan A. Javod Ganjada Musavat partiyasini tashkil etishda faol ishtirok etgani aniq boʻladi. Bundan tashqari, Gubada oʻqituvchi boʻlib ishlayotganda u oʻz atrofiga musovotchilarni yigʻadi, Boku musovotchilari bilan muntazam aloqada boʻlib turadi. Ahmad Javod Oxundzoda musovotchi, Muhammad Amin Rasulzoda ning sheriklaridan boʻlgan Mirza Bola Mammadzodaning Turkiyaga qochishini ham uyushtiradi. Bularning barchasini hisobga olgan holda, tezkor vakil Ivan Makarov A. Javodning hibsga olinishi va Ozarbayjonning Favqulodda komissiyasi (Az.ChK) hujrasida qattiq nazorat ostida saqlashni taklif qiladi. Ahmad Javod ilk bor hibsga olinganda Mirza Bala Mammadzodaning Turkiyaga qochishda ishtirok etmaganini aytgan, biroq 1937-yilda hibsga olingach, tergov surishtiruv materiallarida bu haqiqatni tan olgan.

Shundan soʻng, 1923-yil 5-dekabrda Javod Oxundzoda hibsga olinishi bilan bogʻliq 446-sonli order imzolanadi. Ammo baʼzi sabablarga koʻra shoir 5-dekabrda emas, balki 21-noyabrda hibsga olingan. Birinchi marta u hibsga olingan kuni, yaʼni 21-noyabrda, ikkinchi marta 26-noyabrda soʻroq qilinmoqda. Tergovchi "Musovot partiyasiga qachon va qayerda qoʻshildingiz va sizga kim kafil boʻldi?" deb soʻralganda shoir shunday javob bergan:

“

Men 1917-yilda Batumida urushda jabrlanganlarga yordam tashkil etishda ishlayotganimda maktabdosh doʻstim A. Ogʻaali oʻgʻlidan Ganjada Musovot partiyasi tashkil etilgani haqida xat oldim. U meni doʻstona tarzda ushbu partiyaning aʼzosi deb yozdirgan.

”

(MXN arxivi, 1923, 20288-sonli ish)

Shoir bu arafada Maorif xalq komissarligining ishchi fakultetida va boshqa taʼlim muassasalarida dars berib, oilasini taʼminlardi. Ammo A. Javod hibsga olinganidan keyin oilaning ahvoli yomonlashadi. Shoirning rafiqasi Shukriya xonim 1924-yil 10-yanvarda Xalq komissarligi raisi Gazanfar Musabekovga ariza yozadi, unda u yerining aybsizligini bildiradi va tergovni tezlashtirishni soʻraydi:

“

Turmush oʻrtogʻim Oxundzoda Javod ikki oydan beri OzChK tomonidan hibsga olingan. Nima sababdan hibsga olinganini biz bilmaymiz. Uning oilasi oʻn ikki kishidan iborat va hozirda qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Iltimos, ularni boqadigan hech kim yoʻqligini eʼtiborga oling. Sizdan Oxundzoda ishini tezroq oʻrganishingizni soʻrayman. Imzo: Shukriya A.

”

(MXN arxivi, 1923, ish PR-№ 20942, sah. 28)

Ahmad Javod hibsga olinganida Turkiyaga emigrasiyaga ketishdan oldin Bokuda hibsga olingan va shoir bilan bir oz vaqt shu kamerada boʻlgan ozarbayjon muhojirlaridan biri Husayn Baykara 1975-yilda Istanbulda nashr etilgan „Ozarbayjon mustaqilligi uchun kurash tarixi“ kitobida qayd etgan:

“

Men sheʼrlarini oʻqigan va sevgan bu shoirni ChK tomonidan hibsga olinganimda, 1923-yilning oxirida Staropolitseyskiy prospektidagi Boku qamoqxonasida tanidim. U ham hibsga olinganlar orasida edi. Men u bilan bir kamerada bir necha oy turdim. Hujrada bizga hech qanday kitob, daftar yoki ruchka berilmasdi. Shunday boʻlsa-da, 3 santimetr oʻlchamdagi qoʻrgʻoshin qalam qoʻlimga tushdi. Ushbu qalam bilan A. Javodning sheʼrlarini devorga yozardim va ularni yodlardim. Bir kuni qorovul Nikolay meni eshik tuynugidan kuzatib, devorga yozayotganimni koʻrib qoldi. Birdan eshikni ochib, devorga yozganlarimni yogʻoch parchasi bilan qirdi. Shu tarzda A. Javodning 4-5 sheʼri unutilgan. Shu voqeadan soʻng uning ikki sheʼrini yodladim: „Ey, yellar“ (1924-yil, yanvar, ChK, Boku), „Naylay“" (1924-yil, fevral, ChK, Boku).

”

„Naylay“ sheʼri qoʻriqchi Nikolay devorga yozilgan sheʼrlarni oʻchirgandan keyin yozilgan. A. Javod bu sheʼrning bir bandini oʻsha hodisani nazarda tutgan holda yozgan:

Bori sen kel, dedim, tinglagach biroz,

Ey, sodiq qalamim dardimni, kel, yoz...

Nopok bir qoʻl keldi, dedi mumkinmas,

Tinglaganlar meni kech tuyar, naylay.

Lozanna shahrida kundalik nashr boʻlgan „Dyu Lozan“ gazetasi 1924-yil 10-may 128-sonida, birinchi sahifaning ikkinchi ustunida „Ozarbayjon“ nomli maqola chop etadi. Maqola muallifi msьyo Broshe Islom dunyosida paydo boʻlgan birinchi respublika haqida umumiy maʼlumot berib, bolsheviklar istilosiga uchragan Ozarbayjon vatanparvarlari tomonidan qilingan zulmni tasvirlab berdi va katta nafrat bilan oʻquvchilarga Ahmad Javodning "Yangi Kavkaz"da tarqatilgan sheʼrlari uchun hibsga olinganligini maʼlum qildi.

Shoirning qamoqqa olinishida oʻzini qisman aybdor hisoblagan Muhammad Amin Rasulzoda rahbarligida Istanbulda chop etilgan „Yangi Kavkaz“ toʻplami oʻzining „Ahmad Javod mahbus ekan“ maqolasida:

“

... Ozariy-turk xalqining eng aziz tuygʻulari, eng nozik hislarining samimiy tarjimoni boʻlgan bu hassos shoirning hibsga olinishi haqidagi xabarga duch kelib, bizga tegishli boʻlgan bir sabab bilan maʼnaviy masʼuliyat hissi ostida gʻoyat ezildik. „Yangi Kavkaz“da nashr etilgan sheʼrlar shoirning hibsga olinishiga sabab boʻlganmi?... Agar shoir „Yangi Kavkaz“ bilan munosabatlari boʻlgani uchun jazolansa, qoʻlimizni vijdonimizga qoʻyib, butun dunyo oldida aytamizki, uning biz bilan hech qanday aloqasi yoʻq! Yoʻq, agar biz eʼlon qilgan sheʼrlarimizda bolsheviklar hukumati va diktaturasiga qarshi fitna koʻrilsa, biz eʼlon qilgan asarlar shoirning bolshevizmdan ancha oldin yozgan sheʼrlaridir.

”

Javodshunos Ali Saloddinning aytishicha, „1923-yilda hibsga olinganda, H. Baykara bilan bir kamerada yotganida Ahmad Javodning ismi „otuv“ nomli qizil roʻyxatga kiritilgan.“ (A. Javod- „Tanlangan asarlar“, II J, Ij, Boku, Oz. Davlat Nashriyot-Poligrafiya uyushmasi, 1992, s. 22)

Ahmad Javodning katta oʻgʻli Niyoziy Oxundzoda otasining ozod etilishi haqidagi rasmiy hujjatlar, murojaatlar ijobiy natija bermaganini aytgan. Shoirning ozod qilinishida 1920-yilda u bilan Guba okrugidagi Xulug qishlogʻida ishlaganida yaqin doʻsti boʻlgan Husayn Musayev katta rol oʻynagan. Chunki H. Musayev oʻsha paytda Guba Xalq taʼlimi boshqarmasi boshligʻi boʻlib ishlagan. Voqeaning jiddiyligini koʻrib, M. C. Bagirovga borib, Javodning ozod qilinishini soʻraydi va bunga erishadi. Shundan soʻng A. Javodning tergov ishlari bilan tanishuv ChK xodimi Teymur Guliyev zimmasiga yuklatiladi. In bilan tanishgach, Teymur Guliyev shoirni qamoqdan ozod qilishga qaror qiladi. 1924-yil, 2-fevral kuni A. Javodning ozod qilinishi toʻgʻrisida 952-sonli buyruq imzolandi. T. Guliyevning bergan maʼlumoti va qaroriga koʻra, Oz.ChK Prezidiumi Oxundzoda Javod Muhammadali oʻgʻlini hibsdan ozod qilish, shaxsiy hujjatlarini qaytarish va ishni toʻxtatishga qaror qildi.

„Koʻk koʻl“ sheʼri

Ahmad Javodning Sovet davrida yozgan lirik sheʼrlaridan biri „Koʻk koʻl“ uning eng koʻp munozaralarga va tanqidiy sharhlarga sabab boʻlgan asarlaridan biri boʻldi. Sakkiz banddan iborat sheʼr 1925-yilda nashr etilgan. Bir guruh hamkasblari tomonidan mashhur „Koʻk koʻl“ sheʼriga aksilinqilobiy sheʼr tamgʻasi qoʻyiladi va bu bilan shoir qamoqqa tushadi. A. Javod "Koʻk koʻl"sheʼri uchun 5-6 oy qamoqda saqlanadi. Tamgʻaga sabab shoir yozgan bu misralardir:

Umr yoʻldoshi Shukriya xonim

Cheksiz goʻzalikka yoʻgʻrilding, toʻlding,

Oyu yulduzingni bagʻringga olding,

Ularning mehribon doyasi boʻlding,

Falak savlatini qurgali Koʻkkoʻl!

Shoir bu bandda yulduzdan, oydan soʻzlab, musovotchilarga xabar yuborganlikda ayblanib, sheʼrning tarjimasi Moskvaga yuboriladi. „Koʻkkoʻl“ bilan tanishgan Moskva mutaxassislari uning yuqori darajada yozilganligini taʼkidlaydilar. Shunday tarzda ular shoirni qamoqdan ozod qilishga majbur boʻladilar, chunki sheʼrda siyosiy xato topilmaydi.

Sheʼrda „Koʻkkoʻl“ tasvirida Ozarbayjonning maftunkor goʻzalliklari kuylanadi. Shu bilan birga, shoirning tabiat haqidagi lirik sheʼrlari xalq tarixi va taqdiriga asoslanadi. Ushbu sheʼrlarda tabiat tasviri orqa planga tushib, Ozarbayjonda sodir boʻlgan ijtimoiy-siyosiy voqealarga oʻz oʻrnini beradi.

Asarlari uchun, ayniqsa „Koʻkkoʻl“ sheʼri uchun shoir davriy matbuotda tez-tez tanqid qilingan. Bu tanqiddan qutulish uchun oʻzi ham matbuot sahifalarida chiqishga majbur boʻladi. „Kommunist“ gazetasining 1929-yil 19-noyabr 271-sonida chop etilgan „Izoh“ maqolasida u yozgan:

“

„Koʻkkoʻl“ oʻzi lirik asar. Bu odatda lirikaga xos boʻlgan usul boʻlgani uchun, unga turli xil maʼnolarni berish mumkin. Ammo na „Koʻkkoʻl“da, na matbuotdagi boshqa asarlarimda, albatta, men 1924-yildan keyin biron bir siyosiy maqsadlarni koʻzlamadim. Sheʼrimdagi dard va hasrat faqat shaxsiy, oʻzimniki. Bunday bir huznning bolaligimdan boshlab yozayotgan sheʼrlar jumlasida boʻlganini oʻrtoqlar ham yaxshi bilishadi. Ammo bu yerda bunday hasrat nafaqat zamonaviy adabiyot uchun ham foydali ekanligini emas, mendagi hasrat siyosiy emasligini aytmoqchiman.

”

„Koʻkkoʻl“ sheʼri uchun hibsga olingan A. Javod ozodlikka chiqqach, „Ey, Koʻk koʻlim“ nomli asar ham yozadi. Ushbu asarda shoir hibsga olinganidan afsuslanishini bildiradi.

1920-yilda, Ozarbayjonda Sovet hokimiyati oʻrnatilgandan soʻng, Ahmad Javod Gusorga oʻqituvchi sifatida yuborildi. U oilasi bilan Gusorning Xulug qishlogʻiga koʻchib, shu yerda oʻqitishni boshlaydi. 1920-yil sentyabrdan 1922-yil oktyabrgacha Ahmad Javod Xulug qishloq maktabida rus va turk tillaridan dars bergan. Tez orada unga ushbu maktab direktori lavozimi topshiriladi. U oʻz vazifalarini yuqori darajada bajarayotgani haqida Guba tuman Xalq taʼlimi boʻlimiga berilgan guvohnomada maʼlumotlar bor. Muayyan uzilishlar bilan u Guba Xalq taʼlimi boshqarmasi boshligʻi, shuningdek Ozarbayjon taʼlim komissarligi tomonidan tashkil etilgan qisqa pedagogik kurslarda maʼruzachi, taftish komissiyasi aʼzosi va boshqa lavozimlarda ishlaydi. Shoir nafaqat keng maʼrifiy tadbirlarni olib boradi, balki oʻqituvchi sifatida ham faoliyatini davom ettiradi.

1922-yilda Ahmad Javod Bokudagi Oliy Pedagogika institutining adabiyot va tarix fakultetiga oʻqishga kirdi. Shuningdek, universitetda oʻqish davomida oʻqituvchilik bilan shugʻullandi, 1924-yilda N. Narimonov nomidagi Pedagogika kollejida turk tilidan dars berdi. Oʻsha davrda u respublikada chiqarilgan dastlabki darslik va oʻquv qoʻllanmalarini tayyorlash boʻyicha oʻz bilim va mahoratini ayamagandi. Keyin 1927-yilda u Azizbekov nomidagi Ozarbayjon Politexnika universitetida ozarbayjon boʻlmagan talabalar uchun ozarbayjon tilidan dars berdi.

Shoirning oʻn oltita sheʼri 1928-yilda Turkiyada musovotchilar tomonidan chop etilgan „Istiqlol majmuasi“da eʼlon qilingan. Mafkuraviy sohadagi boshqaruv organlari „Oltin qalam“ jamiyati, uning faol aʼzolari boʻlgan „proletar“ shoirlar, bir soʻz bilan aytganda, Javodning muxoliflari vaqti-vaqti bilan unga qarshi rasmiy va norasmiy chiqishlar qilganlar. Bunday bir paytda Ali Nazim Moskvada chop etilgan maqolasida („Matbuot va inqilob“, 7-son, 1929) shoirning bir qancha sheʼrlari Turkiyada nashr etilgani haqida maʼlumot tarqatdi. Ahmad Javodni hibsga olishga sabab izlayotgan ayrim hamkasblari bundan foydalanib, uni matbuotda „Istiqlol majmuasi“da chop etilgan sheʼrlari uchun ayblashdi. „Kommunist“ va „Boku ishchisi“ gazetalari bu masalada ayniqsa faol edilar. „Kommunist“ gazetasining 19 va 21-noyabr 1929-yil sonlarida „Javod yoʻli“ maqolasi chop etilgan. Maqolada muallif yozgan:

“

Uning sheʼrlarida (soʻz Javodning 1918-20 yillardagi ijodi haqida ketyapti) ozarbayjon tiliga birorta ham soʻz toʻgʻri kelmaydi.”

”

Asosan 1917-20 yillarda tanilgan A.Javodning 20-yillarning oxiridagi ijoddan sovishi uning taʼqib qilinishi, uning millatchilikda, musovot shoiri sifatida ayblanishi bilan bogʻliq edi. A. Javod birinchilardan boʻlib Ozarbayjon Respublikasi bilan Turkiya oʻrtasida aloqa oʻrnatdi. Asarining asosiy yoʻnalishi „turkchilik“ gʻoyasi edi. Uni pan-turkchilikda ayblashdi. 30-yillarning deyarli barcha marksistik tanqidchilari A. Javodni tanqid qildilar. U „Shiddatli norozilik bildiraman“, „Izoh“ va boshqa maqolalari bilan tuhmatdan oʻzini himoya qilishga urinardi.

Gazetalarda bosilgan imzoli-imzosiz maqolalarda, sheʼrlarda Javod haqoratlangan. Unga qarshi turli vaqtlarda „Oxirigacha fosh qilish“ (Abdulloh Farug), „Safimizda dushmanlarga oʻrin yoʻq“ (Ogʻahusain Rasulzoda), „Safimizni tozalaylik!“ (Jafar Xon), „Poklanishga boshlaylik!“ (Mamad Said Ordubodiy), „Shafqatsiz boʻl!“ (Mir Jalol), „Xatolarimiz haqida“ (Samad Vurgʻun), „Hushyorlik susayganda“ (Sayfulla Shomilov) maqolalar yozilgan..

Javod, oʻz navbatida, „Kommunist“ gazetasining 1929-yil 31-oktyabr sonidagi „Shiddatli norozilik bildiraman“ maqolasi bilan shunday javob bergan::

“

Aprel inqilobidan keyin aloqam boʻlmagan bir tashkilot tomonidan nashr etilgan ushbu kitob haqida xabarim boʻlmagani kabi, u yerda qaysi sheʼrlarim borligidan ham xabarim yoʻq.

”

Shu tarzda ikki yil — 1929-1930-yillarda davom etgan fosh qilish kampaniyasidan soʻng Ozarbayjon qishloq xoʻjalik institutida dotsent boʻlib ishlagan Ahmad Javod 1930-yilda institut Ganjaga koʻchirilgach, Ganjaga koʻchishga majbur boʻldi. Ammo asl maqsad shoirni Boku adabiy va ijtimoiy muhitidan uzoqlashtirish edi. Shunga qaramay, Ganjada besh yil yashab, shoir oʻziga nisbatan adolatsiz hujumlardan tushkunlikka tushmasdan, Ozarbayjon qishloq xoʻjaligi institutining Tilshunoslik kafedrasi mudiri boʻlib ishlaydi, u yerda Ozarbayjon tili va adabiyotidan dars beradi, shuningdek Ganja Drama teatrida adabiy qism rahbari sifatida ishlaydi. 1933-yilda shoir professor unvoniga sazovor boʻldi. Aynan Ahmad Javod oʻsha paytda rus tili professori unvoniga sazovor boʻlgan birinchi ozarbayjonlik boʻldi.

1937-yil

1937-yil mart oyida Shota Rustavelining „Yoʻlbars terisini yopingan pahlavon“ asari tarjimasi uchun birinchi mukofot bilan taqdirlanganiga qaramay, oʻsha yilning 4-iyunida shoir oʻz ustozi H. Jovid, shogirdi M.Mushfiq va hamqishlogʻi V.Xuluflu bilan bir vaqtda hibsga olingan. 1937-yil 5-iyunda boshlangan tergov ishi oʻsha yilning 25-sentyabrida yakunlandi.

1937-yil 3-iyunda ular shoirning kvartirasiga kirib, tintuv oʻtkaziladi. Ahmad Javodning qalin jilddan iborat shaxsiy ishida uning uyini tintuv qilish chogʻida musodara qilingan buyumlar qayd etilgan. Ushbu mulk roʻyxatida Muhammad Amin Rasulzoda, Kautskiy, Buxarinning kitoblari, H. Zeynalli, V. Xulufluning ayrim asarlari, „Turkiy soʻz“ gazetasi, oʻzining „Toʻlqin“ kitobchasi, 3 ta qayd daftari, 15 ta turli maktub, Shukriya xonimning oltin taqinchoqlari-ettita oltin beshlik, doʻstlar tomonidan shoirga sovgʻa qilingan ikki esdalik -xanjarlar koʻrsatilgan. Ahmad Javodning 12493/24-sonli ish papkasida qoʻlyozma bayonnomalar, guvohnomalar, hukm, maʼlumotnoma, koʻchirma, xat, kafolat, rus yozuv mashinkasida yozilgan „Koʻkkoʻl“ sheʼri saqlanadi.

1937-yil 27-may kuni Ozarbayjon ichki ishlar xalq komissarligi leytenanti Klimenchich Ahmad Javodning hibsga olinishi haqida 4-boʻlimning raisi Chinmanga tasdiq uchun yuborgan maʼlumotda shularni qayd etgan:

“

Oxundov Ahmad Javod Musovotning aʼzosi boʻlgan. U musavvirlar partiyasi yetakchilaridan biri Mirza Bala Mammadzodaning xorijga qochirilishida alohida rol oʻynagan. Shu sababli A. Javod 1923-yilda hibsga olingan va faqat deklarasiya ostida ozod qilingan.

”

Ahmad Javodning birinchi soʻrogʻini 5-iyun 1937-yilda KGB 4-boʻlimi boshligʻi Agasalim Atakishiyev olib bordi. Shoirga qarshi inqilobiy faoliyati, kim bilan hamkorlik qilishi, qonundan tashqaridagi Musovot partiyasiga aʼzoligi, hukumatga qarshi sheʼrlari va millatchilik faoliyati toʻgʻrisida savollar beriladi. A. Javod, oʻz navbatida, Musovotning aʼzosi boʻlganligini, aksilinqilobiy millatchilikni yoyishda ishtirok etganini, lekin 1923-yilda hibsga olinganidan keyin bu ishdan voz kechganligini bildiradi. Javod 1937-yil 20-sentyabrda uchinchi soʻroq paytida Bolqon urushidagi ishtirokini rasman tasdiqladi. Uning Eron va Turkiya bilan aloqalari bilan qiziqqan NKVD tergovchisi: „Chet elda boʻlganmisiz, qachon, qayerda?“ degan savolga javoban shoir aytgan:

“

Ha, men 1912-yilda Turkiyada boʻlgandim. Turk-Bolqon urushida oʻz ixtiyorim bilan turk armiyasida qatnashish uchun u yerga bordim. Men Turkiyaga fors pasporti bilan bordim, uni Batumida qandaydir pasport savdosi bilan shugʻullangan yunondan olgandim. Men bilan turk armiyasida ishtirok etish uchun, I. Oxundzoda, Ali, I. Alizoda ketgandilar. Barchamiz koʻngillilar armiyasiga qabul qilinib, bolgarlarga qarshi harbiy operatsiyalarda qatnashdik. 1913-yilning kuzida Rossiyaga qaytdim.

”

.

1937-yil 25-sentyabrda Ozarbayjon SSR tashqi ishlar vazirligi DXI 4-boʻlimi boshligʻi Chinman va I. P. Klementich va Y. D. Sumbatov tomonidan tasdiqlangan ayblov xulosasida A. Javodni masʼuliyatga jalb etish zarurati quyidagicha "asoslanadi":

“

Oxundzoda Ahmad Javod 1918-yildan beri musovotchi kadrlardan biri boʻlgan. Musovot hokimiyati agʻdarilgandan soʻng, Oxundzoda oʻzining aksilinqilobiy pozitsiyalarida qoldi, u nafaqat yashirin Musovot partiyasining aʼzosi etib saylandi, balki uning markaziy rahbariyatiga juda yaqin boʻlgan. 1922-23 yillarda Oxundzoda Musovotning nolegal Boku qoʻmitasi aʼzosi etib saylangan. 1923-yilda ChK tomonidan hibsga olingan Oxundzoda tergovdan Musovot partiyasiga va aksilinqilobiy faoliyatga aloqadorligini yashirgan. Qamoqdan chiqqandan soʻng u garchi ushbu partiyani tark etganini aytsa-da, bir necha yil davomida oʻz asarlarida aksilinqilobiy musovot gʻoyalarini targʻib qilgan. 1920-yildan 1923-yilgacha u „Musovot“ Markaziy qoʻmitasining birinchi maxfiy kengashi aʼzosi boʻlib, bunga koʻra 1923-yilda hibsga olingan va deklaratsiya bilan ozod qilingan. U oʻzining musovotchilik qarashlaridan chekinmadi va yashirin musovotchilik ishini davom ettirib, atrofiga toʻplangan yosh ozarbayjon shoirlari orasida musovot ruhida targʻibot olib bordi. Ahmad Javod partiya va respublika hukumati rahbarlariga, ularning milliy siyosatiga qarshi inqilobiy musovot pozitsiyasidan tuhmat qilgan. U aksilinqilobiy burjua millatchi tashkiloti ishida qatnashgan, sovet hokimiyatini agʻdarish, sovet hokimiyati rahbarlariga qarshi terroristik harakatlar va kapitalistik mamlakatlar foydasiga josuslik qilish orqali Ozarbayjonni SSSRdan ajratish maqsadida Ozarbayjonda mavjud boʻlgan qoʻzgʻolonchi sabotaj va terroristik tashkilotda qatnashgan.

”

Shunday qilib, SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasining sayyor sessiyasi sudlanuvchini Ozarbayjon Jinoyat kodeksining 69, 70 va 73-moddalari boʻyicha ayblab, 11-oktyabrda ish boshladi. Sud raisi I. O. Matulevich, aʼzolari I. M. Zaryanov va J.K. Jigur edi. Majlisda harbiy yurist A. F. Kostyushko va SSSR prokurorining katta yordamchisi N.S. Rovskiy (Rozovskiy) ishtirok etishdi. Protokolda deyilishicha:

“

Sudlanuvchi oʻz aybini toʻliq tan olib, dastlabki tergov davomida bergan koʻrsatmalarini yana bir bor tasdiqladi va sud tergoviga ilovasi yoʻqligini koʻrsatdi.

”

Ammo sudda himoyachilar, yaʼni advokatlar va guvohlar yoʻq edi. 1937-yil 12-oktyabr kuni shoirga qarshi qoʻyilgan soxta ayblovga asosan hukm oʻqildi. 12-oktyabr kuni boshlangan sud jarayoni atigi 15 daqiqa davom etdi va 12-13-oktyabrga oʻtar kechasi shoir otib tashlandi. Shu kechada Ahmad Javod bilan birga atoqli adib Buyukogʻa Tolibli ham otib tashlangan.

Ş"Sarhad" gazetasining (Boku, 1999, 1-son) maxsus sonida shoirning oʻldirilishi quyidagicha tasvirlanadi:

“

12-13-oktabrga oʻtar kechasi (1937) jami 46 kishi otib tashlandi. Bu shaxslar orasida A. Javodning ham nomi bor. Roʻyxatda A. Javodning ismi 14-dir.

”

Baʼzi manbalarda shoir oʻlimining farqli versiyalari mavjud. Masalan, Muhammad Amin Rasulzoda oʻzining „Zamonaviy Ozarbayjon adabiyoti“ asarida A.Javodning H. Jovid singari, u Sibirda oʻlganini taxmin qiladi. Muhojir tadqiqotchi Husayn Baykara ham Sibir versiyasini asos qilib oldi. Shoirning vafoti bilan bogʻliq uning toʻngʻich oʻgʻli Niyoziy Oxundzoda shunday degan:

“

1956-yilda M.J.Bagirov sud qilinayotganda Moskvadan kelgan prokuratura xodimi M. C. Shevtsov KGB generali A. Otakishiyevdan A.Javodning muhokamasida sudda qanday "xizmat" koʻrsatganini soʻradi. A. Otakishiyev uning oqibati qanday boʻlganini eslay olmasligini aytdi. Shunda Shevtsov: „Qiynoq ostida oʻlgan“ degandi.

”

Bundan tashqari, N. Oxundzoda oʻz suhbatlarida shunday derdi:

“

Hukumat rasmiylari bizga otam surgun qilinganligini, siyosiy mahbus ekanligi tufayli yozishishga haqqi yoʻqligini aytishardi. Ammo Otam Bokuda, NKVD podvalida kaltaklangan va oʻldirilgan ekan. Bu bizga ancha keyin maʼlum boʻldi.

”

Biroq rasmiy hujjatlardan maʼlum boʻlishicha, Ahmad Javod 1937-yil 4-iyun kunida hibsga olingan va shu yilning 12-13-oktyabriga oʻtar kechasi Bokuda vahshiylarcha otib tashlangan, surgun qilinmagan.

Ahmad Javod Gubada oʻqituvchi boʻlib ishlagan kunlaridan tanigan Husayn Musayev (u Guba taʼlim boʻlimida ham ishlagan) 1956-yilda shoirning oqlanishining kafolatchilaridan biri edi. Kafillar orasida taniqli rejissor Aleksandr Tuganov, olim-iqtisodchi Husu Mamayev, aktyor Ogʻahuseyn Javodov bor edi.

1955-yilda SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasi vakili, Adliya polkovnigi Senin raislik qilgan yigʻilishda Javodning jinoyat ishi munosabati bilan qabul qilingan 4P-014316-sonli maxsus qarorida jinoyat ishi tugatilganligi taʼkidlanadi. Ushbu qarorda jinoyat ishi soxtalashtirilgani maʼlum boʻlib, shuningdek, jinoyat ishidan shoir qiynoq ostida oʻlmagani, sud qaroridan soʻng otib oʻldirilgani ham ayon boʻlganligi aniqlandi. (Xotirani tiklash, 1999, 1-son, 16-bet). Shunday qilib, 1955-yilda shoir oqlandi.

Uning rafiqasi Shukriya xonim esa "Vatanga xoinining oila aʼzosi" boʻlgani uchun 8 yilga Qozogʻistonga, ALJIR-ga surgun qilingan.

Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 7-maydagi 211-sonli qarori bilan Ahmad Javod asarlari Ozarbayjon Respublikasining davlat mulki deb eʼlon qilingan mualliflar roʻyxatiga kiritildi.

Tashqi malumot

• Respublikaga uch qadam (film, 2008)
• Ahmad Javad - Hurriyat shoiri

Kitoblari

„Меn haqiqat sadosiman“ - Ahmad Javod

O‘zbekistondagi Haydar Aliyev nomidagi Ozarbayjon Madaniyat Markazi tomonidan ozarbayjon shoiri Ahmad Javodning “Меn haqiqat sadosiman” she’rlar kitobi nashr etildi va taqdim etildi.

„Меn haqiqat sadosiman“ - Ahmad Javod

“

Turkiston yellari oʻpib peshonang, Soʻylaydi qaygʻusin senga, bayrogʻim! Uch rangin aksini asov dengizdan, Armugʻon aylasin senga, bayrogʻim! Keturdim Turona, chiqding qoshima, Soyang, davlat qushi qoʻndi boshima, Izn bergil koʻzimdan oqqan yoshima, Anduhin tinglatsin senga, bayrogʻim!.

”

Ahmad Javod Ozarbayjon adabiy-badiiy tafakkur tarixida oʻziga xos uslubi bilan ajralib turadigan soʻz ustalaridan biridir. Shoir butun umri davomida ona xalqining mustaqillik gʻoyalariga sodiq boʻlib, oʻz ijodiga erkinlik-muhabbat motivlariga toʻla milliy mafkurani singdirdi.

Mustaqil davlatchilikka muhabbat uygʻotadigan, Ozarbayjonning davlat sifatlarini gʻayrat bilan ulugʻlaydigan shoir asarlari chuqur vatanparvarlik tuygʻularining eng goʻzal sheʼriy ifodasidir. Qayd etish lozimki, muallifning asarlari ikki tilda ‒ ozarbayjon hamda oʻzbek tillarida nashr etilgan boʻlib, keng kitobxonlar ommasiga moʻljallangan.

• Gelma Bismilloh: She’rlar // Ozarbayjon.- 1994.- 6 der.-4-bet.
• Haqiqatni aytadigan ovoz / Tert. so‘zboshi esa A. Aliyevaga tegishli. - B.: Nicat, 1991.- 31 b.
• Qora dengiz chayqaldi: (Arslon) // Yangi Ozarbayjon

U haqidagi asarlar

• Salmanlı R. İstiqlal şairi Əhməd Cavad haqqında // Azərbaycan.- 2003.- 28-may.- s.6.
• Rzalı R. Altunlar yurdudur bu kasıb ölkə. – Azərbaycan himninin müəlliflərindən biri // Azərbaycan. – 2002.- 28-may.- s.8.
• Rzayeva M. Əhməd Cavadın haqqını tanıyan Türkiyə oldu // Şərq.- 2006.- 28 fevr.- s.6.
• Mustafayeva G. Müstəqil Azərbaycan respublikasının Əhməd Cavad yaradıcılığında rolu // Ədalət.- 2006.- 10 mart.- s.7.
• Qusarda ilk dünyəvi məktəbi Əhməd Cavad təşkil edib: (Qabaqcıl maarif xadimi, müharibə və əmək veteranı Sabir Piroğlanovun Əhməd Cavad haqqında xatirələri) // Azərbaycan. – 2005.- 28-may.- s.16.
• Гурбанов Ш. Я певец свободы!: Ахмед Джавад-100//Баку.-1993.-6 марта.-С.2.
• Саледдин А. Свет очей моих-Азербайджан!: К 100 летию со дня рождения Ахмеда Джавада//Литературный Азербайджан.-1992.-№4.-С.3–8.
• Afina Məmmədli Əflatun qızı."Əhməd Cavad və Türkiyə" kitabı / 2010. Elm və Təhsil. Bakı. 160 s.

Havolalar

• Dahilərdən seçmələr - “Mən çeynənən bir ölkənin, haqq bağıran səsiyəm" - Əhməd Cavad
• Əhməd Cavad xatirələrin dili ilə - Bir şeirin tarixçəsi... - II Hissə