Kontent qismiga oʻtish

Afgʻoniston Demokratik Respublikasi

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Afgʻoniston Demokratik Respublikasi
dariycha: جمهوری دموکراتیک افغانستان
pushtucha: دافغانستان دمکراتی جمهوریت‎‎‎
Tugatilgan
←
1978 — 1987


→
1980—1987-yillardagi bayrogʻi 1980—1987-yillardagi gerbi
Shiori
«کارگران جهان متحد شوید»
«Butun dunyo proletarlari birlashingiz!»
Madhiya
Afg‘oniston Demokratik Respublikasining davlat madhiyasi
Poytaxti Kobul
Yirik shaharlari Kobul, Mozori Sharif va Qandahor
Til(lar)i Pushtucha va Dariycha
Dini Islom (rasmiy)
Pul birligi Afgʻoni
Tarixiy davr Sovuq urush
Maydoni 647 500 km²
Aholisi 10 323 000 kishi (1987-yil)
Boshqaruv shakli Sotsialistik parlamentar respublika
AXDP MQ bosh kotibi,
Inqilobiy kengash raisi
 - 1978—1979-yillar Nur Muhammad Tarraqiy
 - 1979-yil Hafizulloh Amin
 - 1979—1986-yillar Babrak Karmal
 - 1987-yil Muhammad Najibulloh
Parlamenti Inqilobiy kengash (1978—1987-yillar)
Milliy majlis (1987-yildan)
Tarix
 -  Saur inqilobi 1978-yil 27–28-aprel
 -  Eʼlon qilinishi 1978-yil 30-aprel
 -  Sovet intervensiyasi 1979-yil 27-dekabr
 -  1987-yilgi Loya Jirgʻa 1987-yil 29–30-noyabr
 -  Sovet qoʻshinlarining olib chiqib ketilishi 1989-yil 15-fevral
 -  Kobulning qulashi 1992-yil 28-aprel

Afgʻoniston Demokratik Respublikasi (dariycha: جمهوری دموکراتیک افغانستان, pushtucha: دافغانستان دمکراتی جمهوریت‎‎‎) — 1978-yil 30-apreldagi Aprel inqilobi g‘alabasidan keyin Afg‘oniston davlatining rasmiy nomi. U 1987-yil 30-noyabrgacha mavjud bo‘lgan, Loya Jirg’a qaroriga binoan “Afg‘oniston Respublikasi” deb qayta nomlangan. 1992-yil aprel oyida esa afg‘on mujohidlari tomonidan tugatilgan.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aprel inqilobi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Aprel inqilobi

1978-yil 27–28-aprelda (islomiy taqvim bo‘yicha 1357-yil 7-savrda) Afg‘onistonda Aprel inqilobi yuz berdi. Natijada podpolkovnik Abdul Qodir boshchiligidagi harbiylar guruhi prezident Dovudni ag‘dardi va 29-aprel kuni hokimiyatni Inqilobiy Kengashga topshirdi. Mahalliy radioda hokimiyat almashgani haqidagi deklaratsiya dariy va pushtu tillarida o‘qib eshittirildi. Yangi bosh vazir etib Nur Muhammad Taraqqiy tayinlandi va mamlakat “Demokratik Respublika” deb e’lon qilindi. Yangi davlatning bayrog‘i qizil rangli bayroq bo‘ldi. 1978-yil 30-aprel kuni yangi respublika dunyoning aksariyat mamlakatlari, jumladan, SSSR va sotsialistik davlatlar, AQSh, Buyuk Britaniya va Pokiston tomonidan tan olindi. Inqilobiy hokimiyat agrar islohotni e’lon qilib, “Dehqonlar qarzini kamaytirish va sudxo‘rlikni tugatish to‘g‘risida”gi farmonni chiqardi: ushbu farmon asosida 11 million dehqon sudxo‘rlik qarzidan ozod qilindi. Ayollar teng huquqliligi va iqtisodiyotda davlat sektorini mustahkamlash e’lon qilindi. Dastlab inqilob jiddiy qarshilikka uchramadi.

Inqirozning kuchayishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Hirot qoʻzgʻoloni (1979)

Agrar islohotlar asta-sekin muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki bu nufuzli qabila boshliqlari va ruhoniylarni hokimiyatga qarshi qoʻydi. Eng yaxshi yer uchastkalari amaldorlarning qarindoshlariga berildi, kambag‘allar esa ko‘pincha yer bilan nima qilishni bilmas edilar. Natijada dehqonlar yangi hokimiyatning tayanch kuchiga aylanmadi. Hokimiyatning asosiy qismi harbiylar va ziyolilar orasidan shakllangan bo‘lib, ular o‘z ildizlaridan uzilib, sovet mutaxassislari qo‘lida ta’lim olgan edilar. Qabila tuzilmasini e’tiborsiz qoldirishi inqilobiy hokimiyatning keng ommadan uzoqlashib ketishiga olib keldi. Shu bilan birga, ADR (Afg‘oniston Demokratik Respublikasi) rahbarlarining Sovet Ittifoqi tarafdori bo‘lgan deklarativ pozitsiyasi SSSRning geosiyosiy raqiblari — AQSh, Xitoy va Eron tomonidan salbiy munosabatga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, partiya ichidagi hokimiyat uchun kurash ham keskinlashdi va uning natijasida Babrak Karmal Chexoslovakiyaga surgun qilindi. Dushmanlarni qatag’on qilishda hukumat shafqatsizlikni tushunmagan holda qo’lladi. Inqilobiy hokimiyat shiddat bilan o’z obro’sini yo’qotdi.

Birinchi qo‘zg‘olonlar 1978-yil 8-oktabrda an’anaviy ravishda yakkalanib yashovchi Nuristonda (ilgari “kofirlar yeri” ma’nosini bildiruvchi Kofiriston deb atalgan hudud) boshlandi. 1979-yil 15-mart kuni Hirotda qo‘zg‘olon boshlandi. Qo‘zg‘olonda Afg‘oniston armiyasining 17-piyoda diviziyasi askarlari ham qatnashdi. Ulardan biri — Ismoilxon keyinchalik qurolli muxolifat rahbarlaridan biriga aylandi. Qo‘zg‘olon vaqtida uch nafar sovet mutaxassisi halok bo‘ldi. Qo‘zg‘olonchilarga qarshi tanklar va havo kuchlari (Il-28 samolyotlari) qo‘llanildi. 21-mart kuni, Hirotdagi qo‘zg‘olon bostirilganidan bir kun o‘tib, Jalolobod garnizonida fitna fosh qilindi. Hukumatga qarshi harakatlarda ayblanib, 230 dan ortiq askar va zobitlar hibsga olindi. General B. V. Gromov o‘zining “Cheklangan kontingent” kitobida yozishicha, bu voqealar mamlakatdagi inqilobiy tuzumning o‘z mavjudligini xavf ostiga qo‘ydi. 5-avgust kuni Qobuldagi Bala-Hisor qal’asi garnizoni (26-desant polki va “kommandos” batalyoni) qo‘zg‘olon ko‘tardi.

1979-yil 16-sentyabrda Taraqqiy o‘z hamrohi Amin tomonidan hokimiyatdan chetlashtirildi va Amin shaxsiy diktatura rejimini o‘rnatdi. Amin o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun repressiya va terror usullaridan foydalandi, biroq inqirozni bartaraf eta olmadi. SSSR rahbariyati uning tashqi siyosatidan norozi bo‘lib, Afg‘onistonda davlat to‘ntarishini amalga oshirdi va mamlakat rahbariyatini qo‘g‘irchoq hukumat bilan almashtirdi.

Afgʻon urushi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Afgʻon urushi (1979—1989)

Karmal boshqaruvi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1979-yil 27-dekabrda sovet maxsus xizmatlari Aminni yo‘q qildi va hokimiyatni, o‘sha paytda Bagram aerodromida bo‘lgan, Babrak Karmalga topshirdi. Bundan ikki kun avval, 25-dekabr kuni, Cheklangan Kontingentning Afg‘oniston hududiga kiritilishi boshlandi. Dastlab sovet qo‘shinlari afg‘on hukumat kuchlarini kuchaytirishi rejalashtirilgan edi, biroq afg‘on harbiylari orasida sovet qo‘shinlarining mavjudligiga qarshi qo‘zg‘olonlar ham yuz berdi. Kobulning shimolida antisovet Panjshir fronti vujudga keldi. Karmal o‘zining avvalgilarga qaraganda yanada moʻtadil siyosat yuritishga harakat qildi. U terror davriga barham berib, umumiy amnistiya e’lon qildi va qariyb 15 ming mahbusni ozod qildi. Shuningdek, u qizil bayroqdan voz kechib, qora-qizil-yashil uch rangli bayroqni qabul qildi.

1980-yilgi konstitutsiyada sotsializm mavzusi yumshatib berildi. Musulmonlarga diniy marosimlarni erkin ado etish huquqi e’lon qilindi. Hunarmandlar va ko‘chmanchilarni ham o‘z ichiga olgan keng mehnatkashlar frontiga tayangan holda siyosat yuritishga urinishlar bo‘ldi. Agrar islohot ruhoniylar va qabila zodagonlarining manfaatlarini ham hisobga ola boshladi. Umumiy harbiy majburiyatni joriy etish orqali Karmal o‘z rejimi uchun ijtimoiy tayanch bazasini kengaytirishga harakat qildi. Ammo fuqarolar urushi allaqachon avjiga chiqqan edi va bunday choralar muxolifat tomonidan zaiflik belgisi sifatida qabul qilindi. 1980-yil 22-fevralda Qobul qo‘zg‘oloni boshlandi. O‘sha yil bahorida, 20–24-aprel kunlari, Qobulda ommaviy hukumatga qarshi namoyishlar bo‘lib o‘tdi va ular reaktiv samolyotlarning past parvozi yordamida tarqatib yuborildi. 1985-yil bahorida sovet qo‘shinlari afg‘on askarlari bilan birgalikda Pokiston chegarasi yaqinidagi dushmanlar bazalariga qarshi Kunar operatsiyasini o‘tkazdilar.

Najibulloh boshqaruvi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Sovet qo‘shinlarining Afg‘onistondan chiqib ketishi
Asosiy maqola: Afgʻonistonda fuqarolar urushi (1989–1992)

1986-yil 4-may kuni AXDP (Afg‘oniston Xalq Demokratik Partiyasi) Markaziy Qo‘mitasining XVIII plenumi chog‘ida Najibulloh Karmalni oʻrniga qoʻyildi. Bu hodisa SSSRda boshlangan Qayta qurish (Perestroyka) siyosati tufayli kayfiyatlar o‘zgarayotganini aks ettirardi. Yangi siyosat demokratlashtirish va qurolli muxolifat bilan murosaga kelish (“milliy yarashuv”) yo‘lini izlashdan iborat edi. Agrar islohot bekor qilindi, xususiy mulkka ruxsat berildi, yer uchastkasining eng yuqori hajmi 20 gektargacha oshirildi. Bu orada, 1986-yil avgust oyida, sovet qo‘shinlari Hirotda Ismoilxonning otryadlarini tor-mor etishga qaratilgan muvaffaqiyatli maxsus operatsiyani o‘tkazdilar. 1987-yil 2-iyulda partiyalar to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi va uzoq yillardan so‘ng ilk bor vakillik hokimiyati shakli — Loya Jirg‘a joriy etildi. Uning birinchi majlisida (1-dekabr) yangi konstitutsiya qabul qilindi va Najibulloh prezident lavozimiga tasdiqlandi. 1987-yil oxirida mamlakatning janubi-sharqida sovet qo‘shinlari bilan dushmanlar o‘rtasida shiddatli to‘qnashuvlar yuz berdi.

1988-yil 15-maydan 1989-yil 15-fevralgacha sovet qo‘shinlari Afg‘onistondan chiqarildi. 1988-yil oxirida Afg‘oniston hukumati viloyat markazlarining 81 %, uezd va volost markazlarining 46,8 %, uezd va volostlarning 23,5 % nazoratida edi[1]. Sovet qo‘shinlari chiqarilgandan so‘ng, Afg‘oniston Respublikasi hukumat kuchlari mamlakat hududining katta qismini nazorat qilardi (28 viloyatdan 26 tasi, 187 uezd markazidan 114 tasi va 6110 qishloq), holbuki qurolli muxolifat birliklari ikki viloyat — Bomiyon va Tohar — hamda 76 tumanni nazorat qilgan edi.

1989-yil davomida Afg’oniston hukumat qo’shinlari mujohidlarning bir nechta hujumlarini, jumladan Jalolobod (5-mart — 16-may), Xost va Qobulga bostirib kirishini qaytardilar. Biroq keyinchalik xalqaro izolyatsiyaga tushib qolgan Afg‘oniston Respublikasi hukumati mujohidlar otryadlariga qarshi kurasha olmadi[2].

1990-yil 6–7-mart kunlari Tanay qo‘zg‘oloni boshlandi. 6-mart kuni ertalab Afg‘oniston mudofaa vaziri Tanay ofitserlar guruhi va kuchli qo‘riqchilari bilan Qobulning 60 km shimoli-g‘arbida joylashgan Bagram aerodromiga yetib keldi va Qobulga aviatsiya zarbalari berish bo‘yicha buyruq chiqardi. Uning tarafida 4- va 15-tank brigadalari, 52-aloqa polki va 40-diviziya turdi. Hukumat qo‘shinlari bilan qo‘zg‘olonchilar o‘rtasida shiddatli janglar Mudofaa vazirligi hududida va Bagram aviabazasining atrofida bo‘lib o‘tdi. Natijada hukumat qo‘shinlari to‘ntarishchilarning qarshiligini bostira oldi. 7-mart kuni soat 12:25 da Tanay boshqa isyonkor generallar va ularning oilalari bilan Bagram aerodromidan Pokistonga uchib ketdi. 8-mart kuni AXDP Markaziy Qo‘mitasining Siyosiy Byurosi majlisida Tanay partiya a’zoligi safidan chiqarildi, 18-mart kuni esa Markaziy Qo‘mita plenumi uni partiyadan chetlashtirdi[3].

1990-yil yozida AXDP “Vatan” partiyasi deb qayta nomlandi va butunlay kommunistik ideologiyadan voz kechdi.

1991-yil 11-aprel kuni, 11 yillik blokadadan so‘ng, mujohidlar maydon qo‘mondoni Jaloluddin Xaqqoniy oldida Xost shahri taslim bo‘ldi. 1991-yilning birinchi yarmiga kelib, Najibulloh mamlakat hududining atigi 10% ni nazorat qilardi[4].

1992-yil mart oyida 53-piyoda diviziyasi general-polkovnik Abdul Rashid Doʻstum qo‘mondaligida mujohidlar safiga o‘tib, Najibulloh rejimini butunlay zaiflashtirdi. 1992-yil 28-aprel tunda mujohidlar dala qo‘mondonlari Ahmad Shoh Masud va Abdul Rashid Doʻstum qo‘shinlari Qobulga qarshilik ko‘rsatmasdan kirib keldi, shundan so‘ng Afg‘oniston Islom davlati deb e’lon qilindi.

Aholisi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Afg‘oniston an’anaviy ravishda ko‘p millatli davlat bo‘lgan. 1979-yilgi aholiy hisobida unda 15,5 million kishi yashagan, jumladan:

  1. pushtunlar — 48% (9 mln)
  2. tojiklar — 16% (3 mln)
  3. hazoralar — 11% (2 mln)
  4. oʻzbeklar — 8% (1.5 mln)
  5. boshqa millatlar (turkmanlar, balujlar, nuristonilar, choraymoqlar, pashayilar va boshqalar) — 17%[5]

1987-yilda ADR aholisining soni 17,5 million kishi deb baholangan bo‘lib, ularning yarmini pushtunlar tashkil qilgan[6].

Keyingi davrda umumiy aholi soni o‘sishiga qaramay, pushtunlarning ulushi sezilarli darajada kamayib (7–8 % ga), tojiklarning ulushi esa sezilarli darajada oshdi (22 % ga). Hazoralar va o‘zbeklarning[7] nisbiy ulushi saqlanib qoldi. AXDP (Taraqqiy, Amin, Karmal, Najibulloh) partiya rahbarligi asosan pushtunlardan iborat bo‘lib, ular Gilzaylar qabilasidan edi. Biroq Garzay qabilasidan islomiy muxolifat rahbarlaridan biri — Hekmatyar ham bor edi. Aprel inqilobigacha hokimiyat Durroniy pushtun qabilasiga tegishli edi.

Davlat tuzilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mamlakatning oliy davlat organi Inqilobiy Kengash (Afg‘oniston) bo‘lib, u rais boshchiligida faoliyat yuritgan. Hukumat Inqilobiy Kengashga bo‘ysungan. Amalda Inqilobiy Kengash Afg‘oniston Xalq Demokratik Partiyasi (AXDP) a’zolaridan tashkil topgan edi. Kengashning faoliyatini Xalq va Parcham fraksiyalari o‘rtasidagi kurash qiyinlashtirgan, ular Afg‘oniston davlatining rang-barang milliy va qabila tarkibini aks ettirgan. Ba’zan (Amin davrida) siyosiy tuzum shaxsiy diktatura rejimiga aylanib ketgan. Faqat 1987-yilda mamlakatda vakillik organi — Loya Jirg‘a faoliyat boshladi va davlat rahbari prezident unvonini oldi. ADR Afg‘oniston Respublikasi deb qayta nomlandi. 1992-yil 16-aprelda prezident Najibulloh qochib ketishga urinib, ishdan boʻshatilgach, Afgʻonistonda hokimiyat Nabi Azimi boshchiligidagi Harbiy kengashga oʻtdi. 1992-yil 18-aprel kuni Kengash mamlakat vitse-prezidenti Abdul Rahim Hatefni prezident etib tayinladi, u 28-aprel kuni Kobulga kirgan mujohidlarga hokimiyatni topshirdi.

Ichki siyosati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hukumatning siyosati Afg‘onistonda sotsialistik respublika barpo etishga qaratilgan edi.

Hukumatning birinchi navbatdagi choralariga yerga ega bo‘lmagan va kam yerli dehqonlarning qarzlarini qisqartirish, ribo olishni yo‘q qilish va pushtunlar uchun an’anaviy bo‘lgan Qalin amaliyotini bekor qilish kirdi.

B. Karmal hokimiyatga kelganidan keyin mamlakatdagi vaziyatni normallashtirishga qaratilgan birinchi choralaridan biri 1980-yil 1-yanvarda amnistiya e’lon qilish bo‘ldi; Bundan tashqari, Amin tomonidan tashkil etilgan repressiv organlar tarqatib yuborildi (“IKT” — Ishchilar kontrrazvedka tashkiloti), uni X. Aminning jiyani Asadulla Amin boshqargan[8].

1982-yil mart oyida AXDP Milliy konferensiyasi mamlakatni “tezlashtirilgan inqilobiy rivojlantirish” yo‘liga qarshi chiqqanini tanqid qildi; Ichki siyosat yuritishda mavjud jamiyat, sotsiokultural va xo‘jalik an’analarini hisobga olish zarurati tan olindi; Tushuntirish ishlarini yaxshilash va aholini ijtimoiy-siyosiy faoliyatda hamda hukumat dasturlarini amalga oshirishda faolroq ishtirok etishga jalb etish tavsiya qilindi[9].

1985-yil noyabr oyida ADR Inqilobiy Kengashi “Inqilobning milliy-demokratik tabiati va uning zamonaviy sharoitdagi dolzarb vazifalari” to‘g‘risidagi deklaratsiyani qabul qildi. Unda hukumat tarafdorlarining ijtimoiy bazasini kengaytirish va mamlakatda ichki tinchlikni ta’minlash asosiy yo‘nalish sifatida belgilandi.

1987-yil 5-yanvarda hukumat yarashuv siyosatiga o‘tganini e’lon qildi. Muzokaralar orqali mojaroni hal etishga intilish e’lon qilindi; 1987-yil 15-yanvardan 15-iyulgacha hukumat armiyasining harbiy harakatlari vaqtincha to‘xtatildi. Nizoli masalalarni hal etish uchun Milliy yarashuv bo‘yicha Oliy Favqulodda Komissiya tuzildi, unga 277 nafar jamoat, diniy arboblar va oqsoqollar kiritildi. Viloyatlar va uezdlarda yer egaligi masalalarini hal etish, suv va yer islohotlarini amalga oshirish maqsadida mahalliy Milliy yarashuv komissiyalari tashkil etildi. “Tinchlik zonalari” uchun, aholisi dushmanlarga yordam berishni to‘xtatgan hududlarda imtiyozlar va iqtisodiy yordam dasturlari nazarda tutilgan edi. Yangi siyosatga o‘tish muxolifat ichida bo‘linishga sabab bo‘ldi: bir tomondan, shu vaqtda hukumat bilan muzokaralarga allaqachon 417 ta otryad va guruh kirgan bo‘lib, ularning umumiy soni 37 ming kishi tashkil etgan[10]. Boshqa tomondan, bir qator dushman rahbarlari qurolli kurashni davom ettirishlarini e’lon qildilar.

Boshqa tomondan, bir qator dushman rahbarlari qurolli kurashni davom ettirishlarini e’lon qildilar[11].

Qabilalarga nisbatan munosabati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1970–1980-yillar chegarasida ko‘chmanchi qabilalar soni 3 million kishini (mamlakat aholisining 17 foizini) tashkil etgan[12].

Dastlabki yillarda milliy siyosatda Pokiston bilan chegaradosh «qabilalar hududi» aholisi bo‘yicha ayrim xatolarga yo‘l qo‘yildi, bundan darhol hukumatga qarshi muxolifat foydalanib qoldi. Mahalliy aholi­ning katta qismi Pokiston hududiga ketdi va u yerda “qochqinlar lagerlari” tashkil etildi. 1980–1981-yillarda chegara va qabilalar ishlari bo‘yicha vazir Foiz Muhammad ko‘chmanchi qabilalar vakillari bilan muzokaralar olib bordi. Muzokaralar jarayonida hukumat momandlar, shinvarilar, tanilar va ayrim pushtun qabilalari bilan munosabatlarda ma’lum yutuqlarga erishildi. Bu qabilalarning chegarani qo‘riqlashda ishtirok etishi haqida kelishuvga erishildi, 20 ming kishi esa yer uchastkalari oldi[13].

Chegara hududida jangovar harakatlarning kuchayishi, hukumat siyosatidagi o‘zgarishlar hamda chegaradan o‘tib kelayotgan dushman guruhlarining faoliyati (ular “murtadlarga qarshi kurash” bahonasida shaxsiy hisob-kitoblarini ko‘rishar, bu yerga minalar qo‘yishar, savdo karvonlarini to‘xtatishar, qo‘ylar va boshqa mol-mulkni tortib olishar edi) jamoatchilik ongida o‘zgarishlarga olib keldi. Masalan, Paktiya viloyatida hukumat tomoniga birinchilardan bo‘lib chimkani qabilasi (4 ming kishi) edi. Ular muxolifatning “ta’minot yo‘llari”da joylashgan edi, dushmanlar esa ularning yerlaridan mamlakat ichkarisiga o‘tayotganda ayniqsa ko‘p talonchilik va zo‘ravonliklarni sodir etar, eng kam sonli qabila bo‘lgan ularga nisbatan ko‘proq zulm qilishar edi. Jaji qabilasi esa Pokistondan kelgan dushmanlar mahalliy aholiga davolash yordami ko‘rsatayotgan hamshira va shifokorni o‘ldirgach, hukumat tomoniga o‘tdi[14].

Nimroʻz viloyatida yashovchi 25 ming kishilik yirik balujlar jamoasi chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi yarim ko‘chmanchi hayot kechirardi. Sug‘orish tizimi barpo etilgach, ular hukumatni faol qo‘llab-quvvatlay boshladilar. Bu tizim 20 ming gektar yerlarni sug‘orishga mo‘ljallangan edi va yoshlarni qurilish ishlariga jalb etdi (quruvchilarning oylik maoshi beluj chorvadorlarining daromadidan yuqori edi). Shuningdek, ular ta’lim olish imkoniyatiga ham ega bo‘ldilar. 1984-yilda mahalliy hokimiyatning ruxsati bilan belujlar sug‘orish tizimi inshootlarini himoya qilish uchun bir necha piyoda va otliq o‘zini-o‘zi mudofaa otryadlarini tuzdilar[15].

1983–1984 yillarda Pokistondan qochqinlarning vatanga qaytish jarayoni boshlandi. Hukumat ma’lumotlariga ko‘ra, faqatgina Nimroʻz viloyatiga 1984-yil fevral oyining boshiga kelib 10 ming nafar aholi qaytib kelgan[16].

Milliy yarashuv siyosati boshlanganidan keyin vatanga qaytganlar soni ortdi: 1987-yil 6-noyabr kuni o‘tkazilgan matbuot anjumanida M. Najibulloh shuni ma’lum qildiki, milliy yarashuv siyosati olib borilgan 230 kun ichida mamlakatga 100 ming nafar qochqin qaytgan, qurolni 30 ming nafar hukumatga qarshi qurolli guruhlar ishtirokchilari topshirgan, ilgari dushmanlar nazoratida bo‘lgan 2300 ta qishloq aholisi hukumat hokimiyatini tan olgan[17].

Shunga qaramay, general S. M. Mixaylov ta’kidlaganidek, “aholi orasida ish olib borish, keng ommani xalq hokimiyati tomoniga og‘dirish juda sust olib borildi”, Afg‘onistonga qaytayotgan qochqinlarga nisbatan esa mahalliy hokimiyat organlari tomonidan jiddiy xatolarga yo‘l qo‘yildi: “Milliy yarashuv siyosati amalda joriy etila boshlagan paytda men bunday bir voqeaning guvohi bo‘ldim. Kunar viloyatining Asmara tumanida men Pokiston hududidan chiqish yo‘llarini nazorat qilayotgan afg‘on polkining ahvoli bilan tanishdim. Mana, ko‘zim o‘ngida Pokistondan vatanga bir qabila qaytib kelmoqda, soni qariyb 150–200 kishi. Ammo mahalliy hokimiyat ularga umuman e’tibor bermaydi: qarshi olishmaydi, na oziq-ovqat berishadi, na urug‘-don, na odamlar joylashib olishi uchun zarur bo‘lgan boshqa narsalar. Ularga yordam bergan yagona kishi polk qo‘mondoni bo‘lib, ularni askarlarning oziq-ovqat normasidan ajratilgan guruch bilan boqardi. Mahalliy hokimiyatning bunday beparvoligi ko‘pincha odamlarning yana Pokistonga ketishiga zamin yaratardi, u yerda esa ular, tabiiyki, muxolifat ta’siriga tushib qolardi. Aynan shunday ish faol olib borilgan joylarda esa aholi xalq hokimiyatini qat’iy qo‘llab-quvvatlay boshlagan, hokimiyat ularga qurol bergan, toki ular bosqinchilar hujumidan o‘zlarini o‘zlari himoya qila olishsin. Men bunga Qobul, Badaxshon va Hirot viloyatlarida guvoh bo‘lganman — u yerdagi mahalliy qabilalar bu vazifani juda yaxshi uddalashardi”[18].

Hukumatga qarshi muxolifat rahbariyati Pokiston va Eron hokimiyatining ko‘magida qaytish (repatriatsiya) jarayoniga to‘sqinlik qilardi. Tahdidlar va qatag‘onlar ham bo‘lgan (masalan, Gulbuddin Hekmatyar vatanga qaytayotganlarni o‘ldirishga buyruq berganini ma’lum qilgan)[19].

Qurolli kuchlari va davlat xavfsizligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Afgʻoniston Demokratik Respublikasi Qurolli kuchlari
Afg‘on armiyasi askari (1986-yil)

1980-yillarning oxiriga kelib Afg‘oniston Demokratik Respublikasining Qurolli Kuchlari soni 300 ming askar va ofitserga yetdi, shundan 160 ming kishi muntazam armiya tarkibida edi. ADR armiyasi qurol-yarog‘i va harbiy texnikasi tarkibida sovet ishlab chiqarishidagi qurollar mavjud edi: tanklar, BMP, BTRlar, jangovar va transport aviatsiyasi, jumladan vertolyotlar hamda boshqa vositalar. Ichki ishlar vazirligining o‘z qurolli otryadlari — Sarandoy (115 ming kishi), shuningdek, Davlat xavfsizlik xizmati — HAD (taxminan 20 ming kishi) ham bor edi.

Iqtisodiyoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sanoati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1978-yil aprelidan 1982-yil mayigacha bo‘lgan davrda 249 ta sanoat korxonasi ishga tushirildi, ishchilarning eng kam oyligi esa (sanoat tarmog‘iga qarab) 40–50 % ga oshdi[20]. 1985-yilda sovet mutaxassislari tomonidan uchta “KamAZ” ishlab chiqaruvchi avtomobil zavodi qurildi (Qobul va Hayratonda). 1988-yilga kelib Kobulda yiliga 15 ming dona ishlab chiqarish quvvatiga ega velosiped ishlab chiqarish korxonasi ishga tushirildi[21].

Qishloq xoʻjaligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • 1978-yil 12-iyunda 6-sonli farmon qabul qilinib, unga ko‘ra dehqonlarning sudxo‘rlarga va yirik yer egalari oldidagi qarzlari bekor qilindi. ADR qishloq xo‘jaligi vazirligi mutaxassislarining bahosiga ko‘ra, 11 million dehqon qarz to‘lashdan ozod qilindi[22].
  • 1978-yil 28-noyabrda yer islohoti to‘g‘risidagi 8-sonli farmon qabul qilindi va 1979-yil yanvarida uni amalga oshirish boshlandi. Mamlakatda feodal yer egaligi tizimi tugatildi (hukumat 35–40 ming yirik yer egasidan yer va ko‘chmas mulkni musodara qildi). Islohotning birinchi bosqichida qariyb 300 ming dehqon oilasi bepul yer maydonlariga ega bo‘ldi, hukumat ko‘magida mamlakatda birinchi mashina-traktor stansiyalari tashkil etildi[20]; Islohotning ikkinchi bosqichi doirasida 74 ming dehqon oilasiga yana 70 ming gektar qishloq xo‘jaligi yerlarini topshirish ko‘zda tutilgan edi[23]. Umuman olganda, 1985 yil oxiriga kelib 313 ming yer­siz va kam yerli dehqon oilalari 340 ming gektar yerga ega bo‘ldilar[24]. Yerga bo‘lgan xususiy mulk miqdori 6 gektar bilan cheklab qo‘yildi[25].
  • 1984-yil fevral oyida yer haqidagi qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Unga ko‘ra, ilgari davlat organlari vakolatida bo‘lgan yer taqsimoti bilan bog‘liq ayrim vazifalar dehqonlar yig‘ilishlari va qo‘mitalariga topshirildi.
  • 1982-yil yanvar oyida hukumat “Suv to‘g‘risida”gi farmonni qabul qildi, unga ko‘ra suv milliy boylik deb e’lon qilindi. Feodal davrida joriy etilgan suv uchun to‘lov bekor qilindi, endilikda dehqonlarga yerlarini sug‘orish uchun suv bepul va adolatli tarzda berilishi belgilandi, suv taqsimoti esa har bir qishloq yig‘inida saylangan suv foydalanuvchilari qo‘mitalari hamda jamoa miroblari boshchiligida amalga oshirilishi kerak edi[26]. Miroblar suv foydalanuvchilari qo‘mitasidan kichik maosh olar edi, ammo ularning asosiy haq to‘lovi dehqonlar tomonidan amalga oshirilgan (yiliga ikki marta, suv olgan yerlar hosilidan belgilangan ulush sifatida). To‘lov miqdori esa bevosita dehqonlarning umumiy qishloq yig‘inida qabul qilingan qaror bilan belgilanar edi[27].
  • Sug‘orish tizimini rivojlantirish: 1982-yil may oyida Sug‘orish vazirligi tashkil etildi va Jalolobod sug‘orish tizimini kengaytirish ishlari boshlandi (uning qurilishi SSSR ishtirokida yana 1961-yilda boshlangan edi). 1985-yil boshida u bitta magistral va bir nechta sug‘orish kanallariga ega bo‘lib, 24 ming gektar yerlarni sug‘orishda foydalanilgan. Keyinchalik Qunduz viloyatida yana uchta yirik sug‘orish loyihasini barpo etish rejalashtirildi va amalda Xonobod daryosida to‘g‘on hamda sug‘orish tizimi qurilishi boshlangan edi[28].
  • 1982-yil mart oyida kooperativlar to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra, davlat qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish, iste’mol va boshqa kooperatsiyalarni rag‘batlantirishi belgilandi (xususan, qishloq xo‘jaligi texnikasi, navli urug‘lar va kimyoviy o‘g‘itlar sotib olish uchun maqsadli bank kreditlari berildi), shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishda yordam ko‘rsatildi. Kooperativlar ittifoqlari Afg‘onistonning to‘rtta viloyatida — Nangarhor, Kobul, Hirot va Joʻzjon viloyatlarida[23] tashkil etildi. Keyinchalik ularning soni oshdi, xo‘jalik aloqalari yo‘lga qo‘yildi va muvofiqlashtiruvchi tuzilmalar yaratilishi boshlandi: 1983-yil aprel holatiga ko‘ra, mamlakatda Markaziy kooperativlar kengashi, 11 ta viloyat va 25 ta uezd kooperativlar ittifoqi faoliyat yuritar edi[29]. 1985-yil oxiriga kelib, mamlakatda 560 ta dehqon kredit va ta’minot-sotuv kooperativlari faoliyat yuritgan[24].
  • 1982-yilda bahorgi ekinlarni o‘tkazish uchun hukumat dehqonlarga 6 ming tonna hosildorligi yuqori bo‘lgan don navlarini berdi[30].

Transporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hayratondagi Do‘stlik ko‘prigi

Faqatgina 1979–1986-yillar oralig‘ida, SSSR yordami bilan mamlakatda 1000 km dan ortiq yo‘llar qayta tiklandi va qurildi (jumladan, 110 km uzunlikdagi Kishim–Fayzobod yo‘li va 75 km uzunlikdagi Fayzobod–Gulxan yo‘li), uzunligi 100 metr va undan ortiq bo‘lgan 8 ta ko‘prik qurildi[31]. 1982-yilda “Do‘stlik ko‘prigi” foydalanishga topshirildi. Biroq harbiy harakatlar va diversiyalar katta zarar yetkazdi, shuning uchun asosiy sa’y-harakatlar, avvalo, transport infratuzilmasini saqlab qolishga qaratildi (1979–1987-yillar davomida, sovet qo‘shinlari ishtirokida, qariyb 10 ming km yo‘l minalardan tozalandi, 30 mingdan ortiq mina va portlovchi moslamalar zararsizlantirildi)[32].

Shuningdek, SSSR yordami bilan temir yo‘l transportini rivojlantirish boshlandi, biroq tog‘li relyef va fuqarolar urushi sababli temir yo‘l tarmog‘ini rivojlantirish rejalariga talab bo‘lmadi (ular amalga oshmadi). 1980-yil boshlarida Termiz–Hayraton temir yo‘l tarmog‘i qurildi.

Davlat tashuvlarini bajarish uchun “AFSOTR” (AFSOTR) sovet-afgʻon qoʻshma transport kompaniyasi tashkil etildi. Bundan tashqari, 1987-yil 17-oktabrgacha Chexoslovakiyadan 1500 dan ortiq “Tatra” yuk avtomobillari keltirilgan[33]. Chexoslovakiya yordami tufayli 1979-yilda mamlakat poytaxtida Qobul trolleybusi paydo bo‘ldi.

Fuqarolar urushi yetkazgan zarar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umuman olganda, 1981 moliya yilida (20.03.1981 dan 20.03.1982 gacha) mamlakat yalpi ichki mahsuloti 2,4 foizga o’sdi[30].

Harbiy harakatlar islohotlarni amalga oshirishni ancha qiyinlashtirdi va mamlakat iqtisodiyotiga jiddiy zarar yetkazdi:

  • 1983-yil 1-yanvar holatiga koʻra dushmanlar tomonidan mamlakatdagi maktablarning 50 foizi, shifoxonalarning 50 foizdan ortig’i, davlat avtotransportining 14 foizi va aloqa liniyalarining to’rtdan uch qismini yo’q qilingan[34].
  • 1983-yil davomida dushmanlar tomonidan 1700 ta maktab vayron qilindi va yoqib yuborildi, yetkazilgan zarar 156 million afg‘oniyga teng bo‘ldi[35].
  • Dastlabki olti yarim yil ichida (1978-yil aprelidan 1985-yilgacha) mamlakat iqtisodiyotiga yetkazilgan umumiy zarar qariyb 34 milliard afg‘oniyga teng bo‘ldi[36]; 1985-yil sentyabr holatiga ko‘ra, dushmanlar 130 ta shifoxonani, 254 ta masjidni, 2 mingdan ortiq maktabni va fuqarolik infratuzilmasining ko‘plab boshqa obyektlarini vayron qilib, yo‘q qilingan[37]. 1986-yil boshiga kelib 800 ta yuk avtomobili yo‘q qilingan bo‘lib, bu yuk tashish muammolarini yanada murakkablashtirdi[38].

Aholini o‘z tomoniga og‘dirish maqsadida nafaqat hukumat, balki vaqt o‘tishi bilan hukumatga qarshi muxolifat ham o‘z siyosatini qayta ko‘rib chiqqan:

  • Dastlabki davrda dushmanlar hukumat tarafdorlari va o‘z raqiblariga nisbatan bevosita terror usullariga tayandilar:
    • Masalan, 1980-yil aprel–may oylarida Surx-Rud uezdida faoliyat yuritgan Adam-xon guruhi mahalliy hokimiyat organlarining zaifligidan foydalanib (80 ming aholiga atigi 11 nafar militsiya xodimi va 30 nafar partiya faoli to‘g‘ri kelardi), aholiden ochiqchasiga xiroj yig‘ib, yer islohoti boshlangan to‘rt qishloqni ikki oy davomida qamalda ushlab turgan: Dushmanlar yo‘llarni to‘sib qo‘yishar, pistirma uyushtirishar va dalaga ishlashga chiqqanlarga qarata o‘q uzishar edi. Ular maktab ochgan Qyaja qishlogʻini yoqib yuborgandan soʻng, Xatirxel, Ibrayimxel va Umarxel qishloqlari aholisi mamlakatdagi birinchi oʻzini oʻzi himoya qilish otryadlarini tuzdilar (uchta otryaddan afgʻon armiyasining faqat ikkita harbiy xizmatchisi: instruktor - zaxiradagi kapitan va askar-radist, qolganlari mahalliy aholi edi)[39].
    • 1981-yilda yer uchastkalarini qayta taqsimlashda qatnashgan Botxak qishlog‘i qamalga olindi: Dushmanlar tahdid qilishar va yo‘llarni to‘sib qo‘yishar edi; Dalaga ishlashga chiqqanlarga qarata o‘q uzishar; ekinlarni yoqib yuborishar; suv ta’minotini to‘sishga, qishloqqa bostirib kirib, mahalliy faollar uylarini yoqib yuborishga urinishar edi…[40]
  • Keyinchalik ularning taktikasi o‘zgardi: AXDP a’zolari, o‘qituvchilar va yangi hokimiyat faollarini o‘ldirish uchun to‘lanadigan mukofot miqdori oshirildi, faollar va tarafdorlarning qarindoshlariga nisbatan qasos yanada kuchaydi. Shu bilan birga, dehqonlarning qishloq xo‘jaligi ishlariga to‘sqinlik qilinmaydigan bo‘ldi (“ishlanglar, non hammamizga kerak”); Mahsulotlarni endi kuch bilan tortib olmasdan, pulga sotib olishni boshladilar; ayrim dehqonlarga hatto “himoya guvohnomalari” bera boshlashdi (hatto bir holatda bunday guvohnoma qishloq xo‘jaligi kooperativi foydalanayotgan traktorga ham yozib berilgan). Yo‘llarga minalar qo‘yilganda esa, mahalliy aholiga ogohlantirish sifatida shartli belgilar qoldirishardi (masalan, yo‘l chetiga sepilgan bir hovuch bug‘doy, uyum qilib qo‘yilgan toshchalar yoki daraxt tanasiga suyab qo‘yilgan siniq shox va hokazo)[41].

Madaniyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fanlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kosmik dastur

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1988-yil 29-avgustda Afgʻoniston Demokratik Respublikasi vakili, Afgʻoniston Havo Kuchlari kapitani Abdul Momand Sovet Ittifoqining “Interkosmos” kosmik dasturi doirasida “Soyuz TM-6” kemasida kosmik parvozda ishtirok etdi. Ular 7 kun davomida parvoz vaqtida Afgʻonistonning oʻnlab suratlarini olishdi, bu esa Afgʻonistonning kartografik atlasini birinchi marta yaratishga imkon berdi. Ushbu dastur tufayli Afgʻoniston birinchi va hozirgacha yagona milliy kosmonavtga ega boʻldi, u Sovet Ittifoqidan “Sovet Ittifoqi Qahramoni” unvonini oldi[42].

OAV

[tahrir | manbasini tahrirlash]

ADR davrida ommaviy axborot vositalari Kabul televideniyasi (لویزیون), Butun Afgʻoniston radiosi (رادیو) va quyidagi gazetalar orqali taqdim etilgan: “Haqiqate Inqilabe Saur” (dari: حقيقت انقلاب ثور, “Aprel inqilobi haqidagi haqiqat”, 1980), “Hivad” (“Vatan”), “Haqiqate Sarbaz”, “Derafshi Javanan” (“Yoshlar bayrogʻi”). Agar gazetalar XIX asr oxirida paydo boʻlgan boʻlsa, birinchi telemarkazi esa Aprel inqilobidan keyin tez orada ochilgan[43]. 1979-yil holatiga koʻra, mamlakatning asosiy gazetalari quyidagilar edi: “Anis”, “Hivad”, “Inqilab-e Saur”, “Kabul Times”[44].

Ijtimoiy sohasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qobuldagi tipovoy sovet “xrushchyovkalari” (Makroryon tumani)

Uy-joy qurilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1970–1980-yillar chegarasida Afg‘onistondagi uy-joy masalasi ancha murakkab edi: Hatto mamlakat poytaxtida ham mavjud 70 ming turar-joy binosining 40 mingtasi avariya holatidagi va eskirgan uylar edi, uy-joy sharoitlarini yaxshilash dasturi esa mavjud emas edi. 1979-yilda uy-joy qurilishi rejasi tasdiqlandi, u shaharsozlikni rejalashtirish, shaharlarni ko‘kalamzorlashtirishni nazarda tutardi, shuningdek, subsidiyalash dasturi (20 yil muddatga uy-joy sotib olish yoki qurish uchun davlat krediti) qabul qilindi. Uy-joyni kooperativ asosida qurish sxemasi («hashar» — ya’ni kooperativ uy qurilishida qatnashgan quruvchilar oilalari ayrim xonadonlarga ega bo‘lishardi)[45]. Bu davrning diqqatga sazovor yodgorliklaridan biri «Makroryon» bo‘ldi — u Qobuldagi bir tuman bo‘lib, «sovet mutaxassislari» (shoʻroviy-maslahatchilar) tomonidan qurilgan. Blokli tipovoy «sovetcha besh qavatli uylarga» (xrushchyovkalarga) maydonchalar, podstansiyalar, do‘konlar, futbol maydonchalari va Madaniyat uyi qo‘shimcha qilingan edi[46].

Meditsina xizmati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Inqilobdan oldin sog‘liqni saqlash tizimi juda sust rivojlangan edi (JSST ma’lumotlariga ko‘ra, 1978-yil boshida mamlakatda 900 nafar shifokor va tibbiyot xodimi, 5419 o‘rinli 76 ta shifoxona hamda bitta tug‘ruqxona mavjud edi). Davlat sog‘liqni saqlash tizimini yaxshilash siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etgan. Birinchi farmonlardan biri sifatida davlat korxonalarida ishlovchilar uchun bepul tibbiy xizmat joriy etildi, shuningdek dehqonlar va ishchilar uchun dori-darmonlar savdosida hamda tibbiy xizmat ko‘rsatishda imtiyozli narxlar belgilandi. 1983-yil boshlariga kelib, mamlakatda 60 ta shifoxona, 289 ta viloyat va mahalliy sog‘liqni saqlash markazlari, 189 ta laboratoriya, 53 ta stomatologiya klinikasi, 79 ta rentgen kabineti, 15 ta donorlik markazi va 630 ta dorixona faoliyat ko‘rsatgan. Shu davrga kelib yuqumli kasalliklar hamda bolalar orasidagi kasallanish darajasi sezilarli darajada kamaytirildi. Harbiy harakatlar va diversiyalar sog‘liqni saqlash tizimiga katta zarar yetkazdi (1983-yil boshlariga kelib, tibbiyot muassasalarining o‘qqa tutilishi, yoqib yuborilishi va vayron qilinishi oqibatida zarar 367 million afg‘oniyga yetdi, tibbiyot transportining yo‘q qilinishidan ko‘rilgan zarar esa yana 102 million afg‘oniyni tashkil etdi)[47].

  • 1979-yildan 1985-yilgacha mamlakatdagi afg‘on shifokorlari soni 900 nafardan 1200 nafarga oshdi (bundan tashqari, mamlakatda sovet tibbiyot xodimlari ham faoliyat yuritgan)[48]. Umuman olganda, Afg‘oniston Demokratik Respublikasining sog‘liqni saqlash vaziri intervyusida ta’kidlaganidek, inqilobdan keyingi to‘qqiz yil davomida — 1978-yil dekabrdan 1987-yil mayigacha — mamlakatdagi shifoxonalar soni 1,5 barobarga, kasalxona o‘rinlari soni ikki barobarga, shifokorlar va tibbiyot xodimlari soni esa qariyb uch barobarga oshdi. Bunga qarshi hukumatga muxolif kuchlarning qarshiliklariga qaramay erishildi (shu davr mobaynida 200 ta shifoxona yoqib yuborilgan va vayron qilingan, ko‘plab tibbiyot xodimlari o‘ldirilgan)[49].
  • Hukumat bir qator maqsadli tibbiy dasturlarni amalga oshirishni boshladi: sil kasalligi va yuqumli kasalliklarga qarshi kurash, ko‘rlikning oldini olish hamda onalik va bolalikni muhofaza qilish bo‘yicha[49].
  • 1978-yilda Kobulda mamlakatdagi ilk 370 o‘rinli «Malalay Zejantun» tug‘ruqxonasi ochildi[50], shuningdek, ilk Bor onalar va bolalar markazi tashkil etildi (unda yasli, bolalar bog‘chasi va bepul poliklinika faoliyat yuritgan)[51].
  • 1987-yil 22-aprelda Kobul shahrida mamlakatdagi ilk qon quyish stansiyasi ochildi[52].

Ta’lim va ijtimoiy-siyosiy hayot

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Mamlakatda umumiy saylov huquqi joriy etildi, dunyoviy mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimi yaratildi, davlat ko‘magida dunyoviy jamoat tashkilotlari (jumladan, yoshlar va ayollar tashkilotlari) tuzildi. 1981-yil mart oyida kasaba uyushmalarining birinchi qurultoyi bo‘lib o‘tdi (ba’zi kasb kasaba uyushmalari esa ilk bor tashkil etildi)[53]. 1981-yil 29-sentyabrda «Xivad» gazetasida qonun loyihasi matni e’lon qilinib, joylarda muhokama qilingach, davlat hokimiyati va boshqaruvining mahalliy organlari — hududiy kengashlar («jirgʻa») haqida qonun qabul qilindi. Ular aholining ovozi bilan uch yillik muddatga saylanardi[54].
  • 1983-yil 16–17-noyabr kunlari Kobulda mahalliy kengashlar vakillarining birinchi konferensiyasi («umummilliy jirgʻa») bo‘lib o‘tdi, unda 400 nafar delegat ishtirok etdi[55].
  • Savodsizlikni tugatish bo‘yicha keng ko‘lamli kampaniya amalga oshirildi — hukumat tomonidan shahar aholisi orasida savodsizlikni tugatish uchun 9 yillik, qishloq aholisi orasida esa 11 yillik kampaniya rejasi ishlab chiqildi, qabul qilindi va tasdiqlandi[56]. 1982-yil boshida mamlakatda 23 mingta kurs faoliyat yuritib, ularda 530 ming dehqon, ishchi, xizmatchi va hukumat armiyasi askarlari ta’lim olayotgan edi. 1988-yil boshlariga kelib savodsizlikni tugatish kurslarida 1 milliondan ortiq kishi o‘qishni, yarim milliondan ortiq kishi esa yozishni o‘rgandi[57]. По состоянию на начало 1988 года на курсах ликвидации неграмотности научились читать более 1 млн человек, научились писать — более полумиллиона[24].
  • Maktablar qurilishi: faqatgina 1978-yil mayidan 1981-yil boshigacha mamlakatdagi maktablar soni 4185 tadan 5300 tagacha oshdi[58].
  • Maktab islohoti — avval mavjud bo‘lgan 12 yillik ko‘p bosqichli ta’lim tizimi o‘rniga 1982-yilda yagona, bepul 10 yillik uch bosqichli maktab ta’limi tizimi joriy etildi, u quyidagilarni o‘z ichiga olgan: Boshlang‘ich maktabning 4 yillik dasturi, to‘liq bo‘lmagan o‘rta ta’limning 8 yillik dasturi va o‘rta ta’limning 10 yillik dasturi. O‘quv rejasi, o‘quv yili tuzilishi va ta’lim dasturlari sovet mutaxassislari ishtirokida ishlab chiqildi[56]. Endilikda maktab darsliklari o‘quvchilarga bepul taqdim etildi (biroq ayrim joylarda o‘quv adabiyotlari yetishmasligi sababli darsliklar maktabda saqlanar, o‘quvchilarning mashg‘ulotlari esa navbatma-navbat o‘tkazilardi). Maktablar qoshida sport maydonchalari va mehnat xonalari jihozlandi (qizlarning tikuv mashinalarida ishlashni o‘rganishi esa ota-onalari nazarida maktab ta’limining qadrini sezilarli darajada oshirdi va 1983-yilda qiz o‘quvchilar soni ancha ko‘paydi)[35].
  • 1980-yilda 10–15 yoshli o‘quvchilar uchun sovet namunasi asosida Afg‘on pioner tashkiloti tuzildi. Uning bosma nashrlari sifatida “Pishahang” (Pioner) jurnali va “Sitara” (Yulduzcha) gazetasi chiqarilgan[59].
  • Madaniy darajani va ma’rifatni oshirish dasturi — shahar va tuman kutubxonalari tarmog‘ini ochishni nazarda tutgan. Shuningdek, Qobulda «Qobul nandari» teatr-studiyasi ochildi va u 1982-yilda mamlakat tarixida ilk bor bolalar uchun spektakl — «Oppogʻoy va yetti gnom»ni sahnalashtirdi[56].
  • 1978-yil aprelidan 1982-yil mayigacha bo‘lgan davrda mamlakatda 200 dan[20] ortiq maktab qurilib ochildi. 1984-yil oxirigacha mamlakatda 500 ta kutubxona, 800 ta maktab, 24 ta litsey, 15 ta kasb-hunar kolleji, 2 ta texnikum va 5 ta oliy o‘quv yurti qurilib ochildi[60].
  • Savodsizlikni tugatish, ta’lim va madaniyat tizimini rivojlantirishdagi yutuqlari uchun Afg‘oniston 1986-yilda YuNESKOning medali va Diplomi bilan taqdirlangan[60].
  • Ayollarga erkinlik berish — 1978-yil 13-oktyabrda hukumat ayollarga erkaklar bilan teng huquqlar berish to‘g‘risida farmon qabul qildi. Keyinchalik majburiy nikohlar taqiqlandi, ularni tuzishda yosh cheklovlari joriy etildi va qalin olish odati bekor qilindi.

Yetim bolalarni tarbiyalash

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Yetim bolalarni tarbiyalash uchun 1984-yil 3-oktabrda “Vatan” jamiyati homiyligida mamlakatda ilk bor bolalar uylari va internatlar ochildi. 1987-yil 1-iyunga kelib mamlakatda ikki ming nafar yetim bola uchun 15 ta maktab-internat faoliyat ko‘rsatayotgan edi, yana ikki ming nafar yetim bola esa SSSR va sotsialistik mamlakatlardagi internatlarga tarbiya uchun qabul qilingan. 10 yillik maktab ta’limidan tashqari, tarbiyalanuvchilarni 11 ta ishchi mutaxassislik bo‘yicha o‘qitish ko‘zda tutilgan edi (jumladan, qizlar kashtachilik, kiyim tikish, gilamdo‘zlik, pazandachilik va mashinkada yozuvchilikka o‘qitilgan)[61]. Bolalar uylari va internatlar SSSR hukumati, shuningdek bir qator sovet jamoat tashkilotlari va oddiy sovet fuqarolari tomonidan yordam olib turardi[62].

Davlat ramzlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

ADR bayrog‘i dastlab qizil matodan iborat bo‘lib, unda dari tilida arab yozuvida oltin rangda «Xalq» degan so‘z yozilgan edi. Bu yozuv gerbning bir qismi bo‘lib, u shuningdek oltin beshburchak yulduz va qizil lenta bilan o‘ralgan oltin boshoqlar tasvirini ham o‘z ichiga olgan. Lenta ustidagi yozuvlarda esa shunday deyilgan edi: 1357-yildagi Aprel inqilobi va Afg‘oniston Demokratik Respublikasi[63].

Dini

[tahrir | manbasini tahrirlash]

ADR hukumati Afg‘onistonda dunyoviy davlat barpo etish siyosatini olib borgan, shu bois din va ruhoniylarga bo‘lgan munosabat unchalik bir xil va qat’iy bo‘lmagan:

  • Bir tomondan, hukumat jamiyat hayotida din va musulmon ruhoniylarining ta’sirini cheklash, sekulyarizm siyosatini yuritgan, shuningdek, islohotlar natijasida ruhoniylarning mulkiy huquqlari ham cheklagan. Natijada ruhoniylarning mavqei, ta’siri va mol-mulk bilan bog‘liq ahvoli yomonlashdi; bundan tashqari, hukumatga qarshi chiqqan va muxolif kuchlarni qo‘llab-quvvatlagan ruhoniylar vakillari hibsga olingan holatlar ham kuzatildi. Bu esa ADRda ruhoniylarga nisbatan ta’qib mavjudligi haqida gapirishga asos bo‘lgan.
  • Boshqa tomondan, hukumat mamlakatda din va ruhoniylarning ta’sirini inobatga olgan holda, ularning vakillarini o‘z tarafiga og‘dirishga intilgan (ammo bu ta’sir, ayniqsa dastlabki yillarda, yetarli darajada baholanmagan).

Yangi hokimiyatning yirik xatolaridan biri — dinni eskilik sarqiti sifatida noto‘g‘ri baholash edi. Bunday yondashuv Afg‘oniston hududida asrlar davomida mavjud bo‘lgan islom nafaqat jamoaviy ongga, balki ijtimoiy hayotga ham chuqur singib ketganini, u milliy madaniyatning ajralmas qismi bo‘lib qolganini inobatga olinmagan. Shu munosabat bilan ADR rahbariyatining uch rangli — qora, qizil va yashil — bayroqdan voz kechib, uni qizil bayroq bilan almashtirishi hamda davlat gerbidan islomiy e’tiqod ramzlarini chiqarib tashlashi aholi tomonidan nafaqat AXDPning milliy an’anadan chekinishi, balki dindorlarning e’tiqodiy tuyg‘ularini haqoratlash sifatida ham qabul qilingan[64].

1980-yil iyul oyida hukumat tashabbusi bilan mamlakat tarixida ilk bor ulamolar konferensiyasi bo‘lib o‘tdi[53], unda 600 dan ortiq ruhoniylar vakillari ishtirok etdilar[65]. Hokimiyat X. Amin boshqaruvi davrida dindorlarga va ruhoniylarga nisbatan jiddiy xatolarga yo‘l qo‘yilganini tan oldi va ularni bartaraf etish choralarini ko‘rdi. Ulamolar Kengashining saqlanib qolishi bo‘yicha kafolatlar berildi. Hukumat esa mamlakat byudjetidan masjidlarga ta’mir va qurilish ishlari uchun maxsus davlat jamg‘armasini ajratdi. Makka safariga boruvchi hojilar uchun ajratiladigan kvota kengaytirildi[66]. Keyinchalik hukumat ruhoniylar bilan “umumiy til” topishga urinishlarini davom ettirdi.

  • Shunday qilib, 1981-yil moliya yilida (1981-yil 20-martdan 1982-yil 20-martgacha) hukumat ruhoniylarga yoqilg‘i bilan yordam ko‘rsatdi, masjidlarni ta’mirlash va rekonstruksiya qilish uchun 5 million afg‘oniy ajratdi; yana 29 ta masjid davlat mablag‘lari hisobidan qurildi[30].
  • Boshqa tomondan, mamlakatda harbiy harakatlar boshlanganidan so‘ng siyosiy ajralish jarayoni yuzaga keldi, ruhoniylarning bir qismi hukumatga qarshi muxolifat safiga qo‘shildi. Dushmanlar, shuningdek, ruhoniylar orasida hukumat tarafdorlari bo‘lganlarni ham o‘z raqiblari deb hisoblagan: Ular tomonidan Kobul bosh masjidi imom-xatibi Mavlona Abdul Hamid, Kobuldagi Ittifoq masjidi imomi Mavlaviy Nasrullo Gardezi, shayx Ali Husayn Natok, mulla G‘ulom Siddiq va boshqalar o‘ldirilgan. Ular, shuningdek, Kobul politexnika instituti masjidiga bomba qo‘yib portlatgan, Mozori-Sharifdagi hojilar uchun mo‘ljallangan mehmonxonani portlatgan, Hirotdagi masjid hovlisiga raketa yo‘llagan hamda Dor-ul-Hifoz madrasasi hovlisiga granata tashlagan[67]. Afg‘oniston Oliy Ulamolar Kengashi raisi Sayyid Afg‘oniy ma’lum qilishicha, 1983-yilga kelib dushmanlar 86 nafar ruhoniy vakillarini o‘ldirgan[68]. 1984-yil 16-mart holatiga ko‘ra, dushmanlar tomonidan 200 dan ortiq ruhoniy vakillari o‘ldirilgan edi[69].

Tarixdagi iz

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Britaniyalik diplomat Rodrik Breytveyt ta’kidlaganidek, 2000-yillarning ikkinchi yarmida afg‘on aholisi orasida ADR davriga nisbatan sog‘inch keng tarqalgan hodisa bo‘lgan[70].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Никитенко Е. Г. Афганистан: От войны 80-х до прогноза новых войн. — М.: АСТ; Астрель, 2004. — С. 112.
  2. ↑ Гареев М. А. Моя последняя война (Афганистан без советских войск). — М.: ИНСАН, 1996. — С. 161, 192.
  3. ↑ Тыссовский Ю. Заговор в Кабуле: как это было. // Известия, № 70 (22973), 11.03.1990. — С. 6.
  4. ↑ Braithwaite, R. Afgantsy. The Russians in Afghanistan 1979-89. — Oxford University Press, 2011. — P. 299.
  5. ↑ „Апрельский военный переворот — начало трагедии Афганистана“. 2019-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 1-iyun.
  6. ↑ Вавилов Н. И. Пять континентов. М.:Мысль, 1987. — С.168
  7. ↑ Население Афганистана
  8. ↑ История Афганистана с древнейших времён до наших дней / отв. ред. Ю. В. Ганковский. М., «Мысль», 1982. Стр. 341
  9. ↑ В. В. Басов, Г. А. Поляков. Афганистан: трудные судьбы революции. М., «Знание», 1988. Стр. 44
  10. ↑ [Афганистан] Призыв к национальному примирению // «Известия», № 5 (21812) от 5 января 1987. Стр. 1, 3
  11. ↑ [Афганистан] Принят указ об амнистии // «Известия», № 27 (21834) от 27 января 1987. Стр. 4
  12. ↑ К. Ф. Рашидов. Афганистан: пора становления: репортаж с места событий. М., «Известия», 1983. Стр. 31
  13. ↑ Т. А. Гайдар. Под афганским небом: записки военного корреспондента. М., «Советская Россия», 1981. Стр. 61
  14. ↑ Г. Устинов. Пришедшие с повинной // «Известия», № 223 (20569) от 11 августа 1983. Стр. 5
  15. ↑ Г. Устинов. Сафиулла делает выбор // «Известия», № 117 (21194) от 27 апреля 1985. Стр. 5
  16. ↑ [Афганистан] Возвращаются на родину // «Известия», № 33 (20744) от 2 февраля 1984. Стр. 1
  17. ↑ Пресс-конференция для журналистов // «Известия», № 311 (22118) от 7 ноября 1987. Стр. 5
  18. ↑ Нинель Стрельникова. Возвращение из Афганистана. М., «Молодая гвардия», 1990. Стр. 57
  19. ↑ Террор, угрозы // «Известия», № 114 (21921) от 24 апреля 1987. Стр. 4
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 С. Моденов. Решимость народа Афганистана // «Международная жизнь», № 5, 1982. Стр. 29-35
  21. ↑ „Аэропорты, заводы, нефтепровод: что ещё построил СССР в Афганистане“. 2019-yil 30-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-may.
  22. ↑ Коргун В. Г. История Афганистана. XX век. М: ИВ РАН: Крафт+, 2004. Стр. 405—406
  23. ↑ 23,0 23,1 В. Михин. [Афганистан] В борьбе за новую жизнь // «Международная жизнь», № 9, 1982. Стр. 131—133.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Л. И. Медведко, А. В. Германович. Именем Аллаха… Политизация ислама и исламизация политики. М., Политиздат, 1988. Стр. 171
  25. ↑ В. В. Басов, Г. А. Поляков. Афганистан: трудные судьбы революции. М., «Знание», 1988. Стр. 26
  26. ↑ Г. Устинов. Живая вода // «Известия», № 345 (20326) от 11.XII.1982. Стр. 5
  27. ↑ Г. Устинов. Когда в арыке есть вода // «Известия», № 64 (20775) от 4 марта 1984. Стр. 5
  28. ↑ Г. Устинов. Арык и поле // «Известия», № 37 (21114) от 6 февраля 1985. Стр. 5
  29. ↑ [Афганистан] Кооперативы крепнут // «Известия», № 112 (20458) от 22 апреля 1983. Стр. 4
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 А. Усватов. Революция борется и побеждает. // «Новое время», № 17, 1982. Стр. 20-22
  31. ↑ В. И. Филатов. Люди долга (из афганского дневника). М., изд-во «Красная Звезда», 1987. Стр. 37
  32. ↑ В. И. Филатов. Фронт без затишья. М., изд-во «Красная Звезда», 1988. Стр. 59
  33. ↑ Л. Корнилов. «Татры» идут в Кабул // «Известия», № 290 (22090) от 17 октября 1987. Стр. 4
  34. ↑ А. Ахмедзянов. Афганистан: факты о необъявленной войне // «Известия», № 86 (20432) от 27 марта 1983. стр.5
  35. ↑ 35,0 35,1 Г. Устинов. Открытие мира // «Известия», № 153 (20864) от 1 июня 1984. Стр. 5
  36. ↑ Вчера Вьетнам, Лаос, Кампучия. Сегодня Гренада, Ливан. Завтра… Преступления американского империализма продолжаются. / сост. Д. М. Погоржельский. М., Политиздат, 1985. стр.238
  37. ↑ А. Капралов. Бешеные волки // «Известия», № 267 (21344) от 24 сентября 1985. стр.5
  38. ↑ Мохаммед Кабель, Инаяд Садат. Враги и друзья революции // «Проблемы мира и социализма», № 2 (330) февраль 1986, стр.84-86
  39. ↑ Т. А. Гайдар. Под афганским небом: записки военного корреспондента. М., «Советская Россия», 1981. стр.36-37
  40. ↑ Ю. Н. Верченко, В. Д. Поволяев, К. Н. Селихов. Афганский дневник. М., «Советский писатель», 1986
  41. ↑ По горячей земле. М., «Молодая гвардия», 1986
  42. ↑ В космос из соцлагеря: Украденная слава Wayback Machinedagi asl nusxadan arxivlangan arxiv nusxasi. (4-oktyabr 2013-yil)// Видео: Документальный фильм ВГТРК Россия-1
  43. ↑ Роль периодической печати в культурной революции в ДРА Wayback Machinedagi asl nusxadan arxivlangan arxiv nusxasi. (30-may 2019-yil), 1984
  44. ↑ „Ровно 30 лет назад трагически погиб афганский певец Ахмад Захир“. 2019-yil 8-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-may.
  45. ↑ К. Ф. Рашидов. Афганистан: пора становления: репортаж с места событий. М., «Известия», 1983. Стр. 13, 71
  46. ↑ „Репортаж из Макрорейяна — показательного панельного микрорайона, построенного СССР в Афганистане“. 2019-yil 30-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-may.
  47. ↑ Г. Устинов. Рыцари в белых халатах // «Известия», № 18 (20364) от 18 января 1983. Стр. 5
  48. ↑ Г. Устинов. Спасибо, доктор // «Известия», № 289 (21366) от 16.X.1985. Стр. 5
  49. ↑ 49,0 49,1 В. Кузнецов. Врачи едут в кишлаки // «Известия», № 137 (21944) от 17 мая 1987. Стр. 4
  50. ↑ В. И. Филатов. Люди долга (из афганского дневника). М., изд-во «Красная Звезда», 1987. Стр. 77
  51. ↑ Афганистан сегодня: фотоальбом. / сост. Хайдар Масуд, А. Н. Сахаров. М., «Планета», 1981. Стр. 24
  52. ↑ Церемония открытия // «Известия», № 113 (21920) от 23 апреля 1987. Стр. 4
  53. ↑ 53,0 53,1 Г. П. Кашуба. Афганские встречи. М., изд-во ДОСААФ СССР, 1981. Стр. 60
  54. ↑ М. Ростарчук. Джирга — значит совет // «Известия», № 230 (19906) от 1 октября 1981. Стр. 5
  55. ↑ Г. Устинов. Революции — «да»! Яркая страница в новейшей истории Афганистана // «Известия», № 321 (20667) от 17 ноября 1983. Стр. 4
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Г. Меликянц. Новь Афганистана // «Известия», № 287 (20268) от 14 октября 1982. Стр. 5
  57. ↑ [Афганистан] Ликвидируют неграмотность // «Известия», № 5 (19986) от 5 января 1982. Стр. 4
  58. ↑ История Афганистана с древнейших времён до наших дней / отв. ред. Ю. В. Ганковский. М., «Мысль», 1982. Стр. 345
  59. ↑ „Афганистан (Демократическая организация молодежи Афганистана ДОМА) Пионерская организация Афганистана“. 2020-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-may.
  60. ↑ 60,0 60,1 В. В. Басов, Г. А. Поляков. Афганистан: трудные судьбы революции. М., «Знание», 1988. Стр. 47
  61. ↑ Д. Мещанинов. Спасенное детство. // «Известия», № 153 (21960) от 2 июня 1987. Стр. 5
  62. ↑ Г. Устинов. В дар афганским детям // «Известия», № 88 (21165) от 29 марта 1985. Стр. 4
  63. ↑ „История Афганистана“. 2019-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 31-may.
  64. ↑ В. В. Басов, Г. А. Поляков. Афганистан: трудные судьбы революции. М., «Знание», 1988. стр.25
  65. ↑ В. Ф. Изгаршев. По долгу интернационалистов (из афганского дневника военного журналиста). М., Воениздат, 1981. Стр. 18
  66. ↑ Л. И. Медведко, А. В. Германович. Именем Аллаха… Политизация ислама и исламизация политики. М., Политиздат, 1988. Стр. 170
  67. ↑ Л. И. Медведко, А. В. Германович. Именем Аллаха… Политизация ислама и исламизация политики. М., Политиздат, 1988. Стр. 179
  68. ↑ Рустэм Галиуллин. ЦРУ против Азии: тайные операции против Индии и Афганистана. М., «Прогресс», 1988. Стр. 123
  69. ↑ Г. Устинов. В строю едином // «Известия», № 76 (20787) от 16 марта 1984. Стр. 1, 4
  70. ↑ «Я был в Афганистане. И задавал там вопрос: когда вам лучше жилось — сейчас или при русских? Интересно, что все афганцы даже саму постановку вопроса считали глупой. Каждый из них отвечал: „Конечно, лучше было при русских“. Так говорили все. Они объясняли, что тогда была работа, а сейчас её нет. Тогда было электричество, а сейчас его нет. Тогда было более или менее спокойно в Кабуле, а сейчас уже нет. Некоторые при этом с ностальгией вспоминали президента Наджибуллу, уверяя, что он бы сумел справиться с сегодняшними вызовами.»
    Развенчанные мифы Wayback Machinedagi asl nusxadan arxivlangan arxiv nusxasi. (24-mart 2013-yil) // «Российская газета» — федеральный выпуск, № 5427 (51) от 11 марта 2011

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiyot va manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nashrlar

  • Афганистан: борьба и созидание / сост. О. Чернета. М., Воениздат, 1984—143 стр.
  • А. Д. Давыдов. Аграрное законодательство Демократической Республики Афганистан (социально-экономический анализ). М., «Наука», 1984. — 182 стр.
  • Махмуд Барьялай. Национальные традиции служат революции // «Проблемы мира и социализма», № 4 (332), апрель 1986. стр.69-73
  • В. Я. Хромоныгин. Историография национально-демократической революции в Афганистане и интернационалистской помощи СССР // Двустороннее сотрудничество СССР с освободившимися странами. / сб. научных трудов. М., 1987. стр.103-110
  • Е. П. Белозерцев. Народное образование в Республике Афганистан. М., «Педагогика», 1988.
  • Афганистан: история, экономика, культура. / ред. Ю. В. Ганковский. М., «Наука», 1989.
  • Г. П. Ежов. Экономическая география Афганистана. М., изд-во МГУ, 1990.
  • Пуладбек Каландарбеков. Крестьянское землевладение в современном Афганистане. М., «Наука», 1990.
  • Виноградов В. М. «Афганистан: 10 лет глазами СМИ» М., 2003

Filmlar

  • документальный фильм «Афганский дневник» (СССР, 1983). Автор сценария — А. Каверзнев, режиссёр — Борис Горбачёв, оператор — Вячеслав Степанов, звукооператор — Владимир Авдеев.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Afgʻoniston_Demokratik_Respublikasi&oldid=5773742" dan olindi