Adigeysk
 | Bu maqolaga boshqa birorta sahifadan
ishorat yoʻq. (avgust 2024) |
Adigeysk adigeycha: Адыгекъал | |
|---|---|
| Shahar | |
 | |
 Bayroq  Gerb | |
| 44°52′48″N 39°11′24″E / 44.88000°N 39.19000°E | |
| Mamlakat | Rossiya |
| Respublika | Adigeya |
| Hukumat | |
| • Shahar okrugi boshligʻi | Tlexas Mahmud Azmetovich |
| Asos solingan | 1969 |
| Avvalgi nomlari | Teuchejsk |
| Qachondan beri shahar | 1990 |
| Maydon | 1,257 km2 (485 kv mi) |
| Markazi balandligi | 45 m |
| Iqlim turi | nam moʻtadil |
| Milliy tarkib | adigeylar, ruslar |
| Konfessiyaviy tarkib |
musulmon-sunniylar pravoslavlar |
| Etnoxoronim | adigeyskliklar |
| Telefon kodi | 87772 |
| Pochta indeks(lar)i | 382 200 |
.svg)
Adigeysk (adig. Adigekʼal [1]) — Rossiya Federatsiyasining janubi Adigeya Respublikasidagi shahar[2]. Shahar okrugining maʼmuriy markazi Adigeysk shahri [3] boʻlib, Adigeya respublika shahar okrugi [4] chegaralarida tashkil topgan.
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahar Adigeya Respublikasining shimoli-gʻarbiy qismida, Kuban daryosi Krasnodar suv omborining janubi-gʻarbiy qirgʻogʻida joylashgan. Respublika poytaxti Maykopdan 95 km shimoli-gʻarbda va Krasnodar shahridan 15 km janubi-sharqda joylashgan [2]. Shaharning maydoni 12,57 km²ni tashkil etadi.
M-4 „Don“ federal avtomagistrali Adigeyskning gʻarbiy chekkasi boʻylab oʻtadi. 79K-SKH avtomobil yoʻli (Enem-Adygeysk-Maykop) shimoliy chekkasi boʻylab oʻtgan. Eng yaqin xalqaro aeroport Krasnodarda joylashgan. Shimoliy Kavkaz temir yoʻl liniyasida joylashgan eng yaqin temir yoʻl stansiyasi Psekups, shahardan 8 km janubda joylashgan.
Shahar shimolda Kazazov, sharqda Gatlukay, janubda Psekups va Kochkin, gʻarbda Chetuk aholi punktlari yerlari bilan chegaradosh. Shimoli-gʻarbiy qismida shaharga — Adigeya, Drujba, Zarya, Zdorovye, Kommunalshik, Elbrus va Yubileynoye bogʻdorchilik xoʻjaliklari tutashgan.
Aholi punkti respublikaning tekislik zonasida joylashgan. Shaharning oʻrtacha balandligi dengiz sathidan taxminan 45 metr balandlikda. Relyef asosan biroz toʻlqinsimon, janubi-gʻarbdan shimoli-sharqqa umumiy nishablidir. Nisbiy balandliklarida ahamiyatsiz farq mavjud. Shaharning markaziy qismini katta shahar parki egallaydi.
Gidrografik tarmoq Chetuk (shaharning gʻarbida oqadigan) va Dish (shaharning sharqida oqadigan) daryolari bilan ifodalanadi. Shimoli-gʻarbiy qismida Krasnodar suv ombori shaharga tutashgan.
Iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahardagi iqlim yumshoq moʻtadil, bu yerda Qora dengizning yaqinligi muhim rol oʻynaydi. Havoning yillik oʻrtacha harorati +11,5 °C atrofida, iyulda oʻrtacha +23,5 °C dan yanvarda oʻrtacha 0,5 °C gacha. Qishda minimal harorat kamdan-kam hollarda −10 °C dan pastga tushadi, yozda maksimal harorat +35 °C dan oshadi. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 770 mm. Yogʻingarchilikning koʻp qismi qishda va yozning boshida tushadi.
Etimologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]U 1970-yillarda Krasnodar suv ombori quruvchilarning aholi punkti sifatida paydo boʻlgan va yer qurilish ishlarini olib borilgan odamlarning etnonimiga koʻra Adigeysk deb nomlangan. 1976-yilda xalq shoiri Sug (Tagir) Teuchej sharafiga Teuchejsk shahri deb nomlandi. 1990-yilda Adigeyskning asl nomi shaharga qaytarildi [5].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1967-yilda Kuban daryosining chap qirgʻogʻida, Krasnodar shahrining tepasida katta suv omborini qurish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. SSSR Vazirlar Kengashining 1967-yil 22-iyundagi 1737-r-son buyrugʻiga muvofiq, Krasnodar oʻlkasi ijroiya qoʻmitasi 1967-yil 25-dekabrdagi 743-son qarori bilan aholini suv ombori hududidan koʻchirish haqida umumiy qoidani tasdiqladi. Natijada 12 ta aholi punkti to‘liq, 10 ta aholi punkti qisman suv ostida qolgan [6].
Adigeysk ishchi posyolkasi [7] 1969-yilda Krasnodar suv ombori qurilishi paytida suv bosgan ovullar va fermer xoʻjaliklari aholisi uchun tashkil etilgan. Suv bosgan qishloqlar aholisining koʻpchiligi — Lakshukay, Leninaxable, Yangi Kazanukay, Eski Kazanukay, Necherezy, Shabanoxabl, Shahancheriexabl, Yangi Edepsukay, Eski Edepsukay, shuningdek, Kurgoak, Karmalino va Karmalli qishloqlari qayta qurilgan. Yangi aholi punktiga 4195 oiladan 1957 oila ko‘chirildi.
1976-yil 27-iyulda Adigeys ishchi posyolkasiga shahar maqomi berildi va Adigeya xalq shoir-ashugi Sug Teuchej sharafiga Teuchejsk shahri deb nomlandi [8].
1981-yil aprel oyida Teuchejsk shahri Teuchejsk tumanining maʼmuriy markazi etib belgilandi.
1990-yil 26-sentyabrda RSFSR Oliy Kengashi Prezidiumining Farmoni bilan Teuchejsk shahri Adigeysk deb qayta nomlandi.
2000-yilda Teuchejsk tumani maʼmuriy-hududiy oʻzgartirilgandan soʻng, Adigeysk uning tarkibidan chiqarildi va respublika ahamiyatiga ega shahar maqomiga ega boʻldi.
2001-yilda Gatlukay qishlogʻi va Psekups fermasi Adigeysk shahrining maʼmuriy yurisdiksiyasiga oʻtkazildi.
Adigey Respublikasining 2004-yil 1-dekabrdagi 270-sonli "Adigeysk shahri munitsipal tuzilishi toʻgʻrisida" qonuni bilan unga shahar okrugi maqomi berilgan va chegaralari belgilangan.
Aholisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Milliy tarkibi
2010-yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra [9] :
| Millatlar | Aholi soni | Butun aholi sonidan egallagan ulushi %da |
|---|---|---|
| cherkeslar | 9 615 | 78,57% |
| ruslar | 2 120 | 17,32% |
| boshqa | 311 | 2,54% |
| millati koʻrsatilmagan | 191 | 1,57% |
| Jami | 12 237 | 100,0% |
- Jins va yosh tarkibi
2010-yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra [10] :
| Yosh | Erkaklar | Ayollar | Umumiy soni | Butun aholi sonidan egallagan ulushi %da |
|---|---|---|---|---|
| 0-14 yosh | 1050 | 1008 | 2058 | 16,8% |
| 15-59 yosh | 3 860 | 4 370 | 8 230 | 67,3% |
| 60 yoshdan boshlab | 754 | 1 195 | 1949 | 15,9% |
| Jami | 5664 | 6 573 | 12 237 | 100,0% |
- Erkaklar — 5 664 kishi. (46,3%). Ayollar — 6573 kishi. (53,7%).
- Aholining oʻrtacha yoshi: 37,6 yosh.
- Erkaklarning oʻrtacha yoshi: 35,6 yosh.
- Ayollarning oʻrtacha yoshi: 39,3 yosh.
Hududiy boʻlinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Adigeysk shahri 2 shaharlararo tumanga boʻlingan:
- Sharqiy tuman
- Gʻarbiy tuman
Shahar okruglari munitsipalitet hisoblannmaydi.
Taʼlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Taʼlim muassasasi | ||
| MBDOU boshlangʻich maktabi 1-sonli „Dyuymovochka“ bolalar bogʻchasi | boshlangʻich | Mira koʻchasi, 1. |
| MBDOU boshlangʻich maktabi 2-sonli „Vasilyok“ bolalar bogʻchasi | boshlangʻich | Gorkiy koʻchasi, 2. |
| MBDOU boshlangʻich maktabi 3-sonli „Sozvezdiye“ bolalar bogʻchasi | boshlangʻich | Pervoye may koʻchasi, 17. |
| MBDOU boshlangʻich maktabi 4-sonli " Cheburashka " bolalar bogʻchasi | boshlangʻich | Drujba koʻchasi, 3. |
| MBDOU boshlangʻich maktabi 5-sonli „Skazka“ bolalar bogʻchasi | boshlangʻich | Chaykovskiy koʻchasi, 6. |
| MBDOU boshlangʻich maktabi 6-sonli „Nebzy“ bolalar bogʻchasi | boshlangʻich | Sentralnaya prospekti, 11 „a“. |
| MBOU 1-son umumiy o‘rta taʼlim maktabi | oʻrta | Lenin prospekti, 16. |
| MBOU X. I. Beretar nomidagi 2-son umumiy oʻrta taʼlim maktabi. | oʻrta | Lenin prospekti, 30 „a“. |
| MBOU Yu. Tlyusten nomidagi 3-son umumiy oʻrta taʼlim maktabi. | oʻrtacha | Pushkin koʻchasi, 15. |
| A.Jamirze nomidagi MBOUDO bolalar va oʻsmirlar maktabi. | qoʻshimcha | Lenina prospekti, 28. |
| MBOUDO bolalar sanʼat maktabi | qoʻshimcha | Lenin prospekti, 21. |
| MBOUDO „Yuta“ uzluksiz taʼlim markazi | qoʻshimcha | Lenin prospekti, 29 „b“. |
Sogʻliqni saqlash tizimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]- DBSSMsining „K. M. Batman“ nomli Adigeysk tumanlararo kasalxonasi — Proletar koʻshasi, 4.
- Adigeysk tumani shahridagi shahar poliklinikasi.
Madaniyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]- MBMMsi xalq madaniyati markazi — Lenin prospekti, 21.
- MBMMsi markazlashtirilgan kutubxona tizimi — Lenin prospekti, 21.
- MBMMsi oʻlkashunoslik muzeyi — Lenin prospekti, 21.
- MBMMsi „Kinoset“ — Lenin prospekti, 31.
- Ommaviy axborot vositalari
- „Yedinost“ [11][12] haftalik shahar gazetasi nashr etiladi, shahar tumani hududida koʻpaytiriladi va unda sodir boʻlayotgan voqealar yoritiladi.
Dini
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shaharda ikkita masjid bor.
Iqtisodiyoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahar iqtisodiyotida ustun mavqeni ishlab chiqarish sanoati egallab, sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida uning ulushi 94% ni tashkil etadi. Eng rivojlanganlari: alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish — 83% va kimyoviy ishlab chiqarish — 7%ni tashkil etadi.
Shahar sanoat salohiyatining asosini quyidagi korxonalar tashkil etadi:
- „Krasnodarzernoprodukt“ MChJ (un ishlab chiqarish)
- „Adigeysk sut zavodi“ MChJ (sut va sut mahsulotlari, shu jumladan pishloq (Adigeycha) ishlab chiqarish)
- „Dermen“ MChJ (non va qandolat mahsulotlari ishlab chiqarish),
- „Extra“ MChJ (sut mahsulotlari va Adigeysk pishlogʻi ishlab chiqarish),
- „Mramor“ MChJ (alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish),
- „Asbir“ MChJ pivo va alkogolsiz zavod (pivo va alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish),
- Vologda zavodining filiali (uy-joy qurilishi uchun metall konstruksiyalar ishlab chiqarish,)
- „Perlit“ MChJ (sunʼiy korund ishlab chiqarish),
- „Apeas“ MChJ (tikuv ishlab chiqarishi),
- „Neftexim“ MChJ (neft mahsulotlarini sotish) [13].
Transporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahar Maykop, Krasnodar va Goryachiy Klyuch shaharlari, shuningdek, Teuchejsk tumanining aholi punktlari bilan muntazam yoʻnalishlarga ega.
|
Temryuk ~ 180 km
Krasnodar ~ 15 km |
Ust-Labinsk ~ 70 km
Kropotkin ~ 160 km |
| |
| Anapa ~ 170 km
Novorossiysk ~ 160 km |
|
Kurganinsk ~ 140 km
Armavir ~ 190 km | ||
 (Shahar nomini kiriting) 
| ||||
| ||||
| Gelendjik ~ 160 km
Goryachiy Klyuch ~ 190 km |
Belocherensk ~ 75 km
Maykop ~ 95 km |
Koʻchalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahar hududida 2 ta prospekt, 62 ta koʻcha va 2 ta hudud roʻyxatga olingan [14].
Topografik xaritalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- L-37-115 Teuchejsk xarita varagʻi. Masshtab: 1 : 100 000. Hududning 1985-yildagi holati. 1988-yil nashri
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Adygeysk shahrining rasmiy sayti
- Adigeysk shahar kengashi (Wayback Machine saytida 2022-10-05 sanasida arxivlangan)
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Берсиров Б.М. „Русско-адыгейский словарь“. Министерство образования и науки Республики Адыгея. 2017-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 5-iyul.
- ↑ 2,0 2,1 Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya: V 30 t. / Predsedatel nauch.-red. soveta Yu. S. Osipov. Otv. red S. L. Kraves. T. 1. A — Anketirovanie. — M.: Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya, 2005. — 766 s.: il.: kart.
- ↑ „Устав муниципального образования «Город Адыгейск»“. 2016-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-noyabr.
- ↑ „Закон Республики Адыгея от 5 мая 2000 года N 171 «Об административно-территориальном устройстве Республики Адыгея»“. 2018-yil 26-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 22-iyun.
- ↑ Поспелов 2008.
- ↑ Виталий Штыбин. „Утерянное наследие Адыгеи. Какой ценой построили Краснодарское водохранилище“. yuga.ru (2018-yil 13-iyul). 2019-yil 7-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 7-yanvar.
- ↑ [Adigeysk, Ensiklopedicheskiy slovar. 2009.]
- ↑ Азаренкова А.С., Бондарь И.Ю., Вертышева Н.С.. Основные административно-территориальные преобразования на Кубани (1793-1985 гг.). Краснодар: Краснодарское книжное издательство, 1986 — 269-bet.
- ↑ „Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения Республики Адыгея. Том 4. Национальный состав“. 2013-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 12-sentyabr.
- ↑ „Том 2. Возрастно-половой состав населения и состояние в браке“.[sayt ishlamaydi]
- ↑ „Официальный сайт газеты «Единство»“. 2022-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-may.
- ↑ „Газета «Единство»“. 2022-yil 9-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-mart.
- ↑ „Официальный сайт города Адыгейск“. 2009-yil 28-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 23-dekabr.
- ↑ „Коды ОКАТО и ОКТМО — Адыгейск“. 2015-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 24-mart.