Abstraksiya (lingvistika)

Abstraksiya (lotincha: derivatio - abstraksiya, ta'lim) (tilshunoslikda) - manba sifatida qabul qilingan boshqa birliklar asosida hosila deb ataladigan ba'zi til birliklarini yaratish jarayoni. Tor ma'noda, derivatsiya, masalan, affiksatsiya (yechish → hal qilish) yoki so'z yasalishi () tufayli ildizning "kengayishi" kabi til birliklarini shakllantirishning oddiy jarayonlarini anglatadi.inglizcha: black "qora" va eng. taxta "taxta" → inglizcha. doska "doska"), shuning uchun hosila ba'zan bilan tenglashtiriladiсловопроизводству yoki hatto so'z yasalishi. Keng ma'noda, hosila so'z shakllanishi va fleksiyasi bilan bog'liq jarayonlarni birlashtiradi (ular uchun umumlashtirilgan atama bo'lib) yoki asl belgilar yordamida olingan yoki tushuntirilgan har qanday ikkilamchi lingvistik belgilarning hosil bo'lish jarayonlarini bildiradi, xususan, gaplarning shakllanishi : Yoz keldi (neytral so'z tartibi) → Yoz keldi (ifodali so'z tartibi). Derivatsiya rasmiy, semantik va funktsional hosila jarayonlarini, shuningdek , til tizimining barcha darajalari birliklari ierarxiyasini va darajalararo munosabatlarni birlashtiradi.

Derivatsiyani o'rganish doirasidagi ilmiy fan derivatologiya deb ataladi.

Umumiy ma'lumotlar va asosiy tushunchalar

Derivatsiyaning asosiy tushunchalaridan biri hosila jarayonidir, ya'ni asliyatdan yangi til birligi (hosilasi) hosil bo'lishini anglatadi. Derivatsion jarayonlar muayyan tilda qayd etilgan barcha paradigmatik va sintagmatik munosabatlarni belgilaydi. Shu bilan birga, jarayonlar ajralib turadi :

• morfonologiyada fonetik (morfonologik) hosila, masalan, asl va hosila til birligining ildiz morfemalarida fonemalarning almashinishi bilan: qor → qor to'pi, yosh → abadiy ;
• soʻz yasovchi hosila, masalan, affiksatsiya yordamida til birligi hosil qilish bilan: issiq → issiq, yaqin → yaqinlashtirmoq ;
• leksik hosila, masalan, so'zning semantikasining o'zgarishi bilan: oltin soat → oltin qo'llar, muz qoplami → muz ko'rinishi ;
• sintaktik yasama, masalan, sintaktik konstruksiyaning oʻzgarishi bilan : Toʻlqin qayiqni supurib tashladi → Qayiqni suv bosdi, quyosh oʻtni kuydirdi → quyosh oʻtni kuydirdi ;
• kommunikativ va semantik derivatsiya, masalan, matn darajasida o'zini namoyon qiladigan transformatsiya bilan: Moskva barcha shaharlarning onasi → Moskva barcha shaharlarning onasi ;

Til birligining hosila turiga qarab shakllanish jarayoni tilning prozodik vositalari, so'z yasovchi formatant, semantik belgi, konstruksiyadagi elementning sintaktik o'rni, gapdagi soʻz tartibi, va transformatsiya vositalari yoki hosila operatorlari deb ataladigan boshqa vositalar. Demak, masalan, so`z yasalish jarayonida asl birlik o`rmon negizida yangi so`z (hosila) o`rmonchi yasalishi -nik qo`shimchasi bo`lgan formant yordamida amalga oshiriladi.

Derivatsiya jarayoni asl birliklarning shakli (tuzilmasi) va semantikasining o'zgarishi bilan birga keladi. Bunday holda, asl birlik yangi ma'no kasb etadi yoki yangi vazifada qo'llaniladi yoki asl birlik yoki uning birikmasini boshqa birliklar bilan o'zgartirib, asl birlikdan yangi birlik yaratiladi. Asl birlikni ketma-ket o'zgartirish jarayonida hosila bosqichi, hosila bosqichi va hosilaviy "daraxt" kabi tushunchalar qo'llaniladi.

Derivatsiya jarayoni bir yo'nalishli bo'lib, til tizimining darajasi qanchalik baland bo'lsa, hosilalanish yo'nalishini aniqlash shunchalik qiyinlashadi - uni aniqlash til birligining ko'proq xususiyatlarini o'z ichiga olgan murakkabroq tahlilni talab qiladi.

Derivatsiyaning eng muhim tushunchalari, derivasyon jarayonlarining muntazamligini o'z ichiga oladi. Bunda yangi til birliklarining shakllanishi asl til birliklarining mazmun xossalari va ularning semantik xususiyatlariga, yasama vositalarining qoʻllanish chastotasiga, hosila va tizimli birikmalarning turiga bogʻliq. Yangi til birliklarini shakllantirish jarayonlarining mumkinligi va qonuniylik darajasi ularning hosilaviy mahsuldorligi bilan belgilanadi. Derivatsion jarayonlar chiziqli bo'linadi, bu asl til belgisining sof sintagmatik o'zgarishiga olib keladi (dom → dom-ik) va chiziqli bo'lmagan, ular belgining segmental hajmining o'zgarishi bilan emas, balki xarakterlanadi. uning ichki oʻzgarishi bilan (qoʻl-a → qoʻl-n-th undoshlari k / h oʻzgarib turishi bilan ildiz morfemasida).

Derivatsiya jarayonining xususiyatlaridan biri bu boshlang'ich va hosilaviy til birliklari o'rtasida yuzaga keladigan hosilaviy munosabat, masalan, so'z yasovchi motivatsiyaning munosabati. Bunday munosabatlar bir darajadagi birliklarga va turli darajadagi birliklarga xosdir.

Muayyan tillarda so'zning morfologik tuzilmalarini tashkil qilish usullari va vositalari, tillarning tipologik xususiyatlari uchun fleksiya va so'z yasashdagi derivativ jarayonlardagi farq to'g'risidagi ma'lumotlardan foydalanish derivativ morfologiyaataladi.

O'qish

Olimlar tildagi derivatsion jarayonlarni oʻrganishga derivatologiya tilshunoslikning mustaqil tarmogʻi sifatida shakllanishidan ancha avvalroq murojaat qilganlar. Til birliklarining shakllanishi masalalari, xususan, M. kabi rus tadqiqotchilarining asarlarida ko'rib chiqilgan. DA. Lomonosov , A. LEKIN. Barsov , N. VA. yunoncha , F. VA. Buslaev , S. O. Kartsevskiy.

Birinchi marta «derivatsiya» tushunchasi oʻz tadqiqotlarida 1930-yillarda polshalik tilshunos E. Kurilovich. U hosilalanish jarayonlarini til birliklarining nutq qismiga mansubligidan qatʼi nazar (sovuq → chilly) asl birlikning leksik maʼnosi oʻzgarishi bilan birga boʻladigan leksik jarayonlarga va sintaktik jarayonlarga ajratishni taklif qildi. sintaktik funktsiyaning o'zgarishi (nutqning boshqa qismiga tegishli hosila birlik bilan: sovuq → sovuqlik). Keyinchalik, bu lotin kategoriyalari nafaqat so'zlar uchun, balki, masalan, sintaktik konstruktsiyalar uchun ham yangi til birliklarining shakllanishining keng doirasini o'z ichiga boshladi.

Shuningdek

• Expansion, Transposition, and Derivation. 
• On addressing functional explanation in lin­guistics. 
• A sy­nopsis of role and reference grammar. 
• Ару­тю­но­ва Н. Д. Пред­ло­же­ние и его смысл. M.: Наука, 1976. 
• Ару­тю­но­ва Н. Д. Тео­ре­ти­че­ские ас­пек­ты де­ри­ва­ции, Пермь, 1982. 
• Порождающая грамматика и процесс синтаксической деривации. 
• Де­ри­ва­ция, транс­по­зи­ция, кон­вер­сия. https://vja.ruslang.ru/archive/1974-5.pdf. 
• Де­ри­ва­ция лек­си­че­ская и де­ри­ва­ция син­так­си­че­ская. https://www.booksite.ru/fulltext/kurilovich/text.pdf. 
• Сте­па­нов Ю. С.. Имена, предикаты, предложения (семиологическая грамматика). M.: Наука, 1981. 
• Сте­па­нов Ю. С.. Ин­до­ев­ро­пей­ское пред­ло­же­ние. M.: Наука, 1989. ISBN 5-02-010919-3. 
• Храковский В. С. „Деривационные отношения в синтаксисе“,. Инвариантные синтаксические значения и структура предложения. M.: Наука, 1969. 

Adabiyotlar

• Marchand H (1967). Expansion, Transposition, and Derivation (La Linguistique nashri). Paris: Presses universitaires de France. pp. 3—26. 
• Thompson S. A (1991). On addressing functional explanation in lin­guistics. 11 (Language and Communication nashri). Oxford: Pergamon Press. pp. 93—97. 
• Van Valin R. D (1992). A sy­nopsis of role and reference grammar (Advances in role and reference grammar nashri). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. pp. 1—166. ISBN 9789027235794. 
• Ару­тю­но­ва Н. Д. Пред­ло­же­ние и его смысл. M.: Наука, 1976. 
• Ару­тю­но­ва Н. Д. Тео­ре­ти­че­ские ас­пек­ты де­ри­ва­ции, Пермь, 1982. 
• Кацнельсон С. Д (1970). Порождающая грамматика и процесс синтаксической деривации (Progress in linguistics nashri). The Hague. 
• Кубрякова Е. С. (1974). Де­ри­ва­ция, транс­по­зи­ция, кон­вер­сия (Вопросы языкознания nashri). M.: Наука. pp. 64—76. 
• Кубрякова Е. С., Панкрац Ю. Г. (1982). О типологии процессов деривации (Теоретическая аспекты деривации nashri). Пермь. 
• Курилович Е. (1962). Де­ри­ва­ция лек­си­че­ская и де­ри­ва­ция син­так­си­че­ская (Очер­ки по лин­гвис­ти­ке. Сборник статей nashri). M.: Издательство иностранной литературы. pp. 57—70. 
• Мурзин Л. Н.. Синтаксическая деривация. Анализ производных предложений русского языка: пособие по спецкурсу. Пермь: Пермский университет, 1974. 
• Сте­па­нов Ю. С.. Имена, предикаты, предложения (семиологическая грамматика). M.: Наука, 1981. 
• Сте­па­нов Ю. С.. Ин­до­ев­ро­пей­ское пред­ло­же­ние. M.: Наука, 1989. ISBN 5-02-010919-3. 
• Храковский В. С. „Деривационные отношения в синтаксисе“,. Инвариантные синтаксические значения и структура предложения. M.: Наука, 1969.