Ablay xon

Ablay xon
qozoqcha: Абылай-хан
Qozoq xonligining 18-xoni
Mansab davri 1771 — 1781
Oʻtmishdoshi	Abilmambet xon
Vorisi	Kenesari xon
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	1711 Turkiston, Qozogʻiston
Vafoti	23-may 1781
Dafn qilingan joyi	Xoʻja Ahmad Yassaviy maqbarasi Xoʻja Ahmad Yassaviy maqbarasi
Bolalari	Vali xon, Qasim sulton, Suyik sulton, Adil sulton (hammasi 30 oʻgʻil bola, 40 qiz
Otasi	Valibaqi sulton
Dini	Islom sunniy
Janglari	Angiraqay jangi

Ablay xon (1771 — 1781) — qozoqlarning Oʻrta juz (Oʻrda) sultoni, xoni (1771-yildan). 1740-yildan Rossiya fuqaroligiga oʻtishga majbur boʻldi va Rossiya bilan savdo munosabatlari olib bordi. Oʻrta juz, qisman Katta juz qozoqlarini, qirgʻizlarning baʼzi urugʻlarini oʻz hukmronligi ostida birlashtirishga erishdi.

Biografiyasi

Ablay — Rahmatning doʻsti, Jangirxonning beshinchi avlodi. Jangirxonning Volibak va Tauke ismli ikki o‘g‘li bor. Jangir vafot etib, Tauke taxtga o‘tirgach, Valibakiy xonlikdan norozi bo‘lib, Urganishni boshqargan amakisi Qayipxon qo‘liga o‘tadi. Valibakiyning o‘g‘li Abilay jangga borgach, qahramon bo‘lib, qotil Abilayga aylanadi. Shu Abilaydan go‘zal Valiy tug‘iladi. O‘g‘li Abilmansur (keyinchalik Abilay qozoq xoni bo‘ldi) „Oqtabon shubirindi“ yillarida yetim qolib, uyi To‘la biy qo‘liga o‘tadi. Uning och terisi va o‘sib ketgan sochlariga qarab, To‘la biy unga „Sabalak“ deb nom qo‘yib, tuyasini boqdi. Abumambet ham qozi otini qadrlagan. Sh.Valixonovning yozishicha, bu Abilayning 13 yoshida bo‘lsa kerak. Toʻla raqs qoʻl ostida boʻlishi Abilayga katta taʼsir koʻrsatgan. Qozoq dashtining hikmatini jamlagan bobo qozoq xalqi birlashgan taqdirdagina dushmanga qarshi tura olishini yosh bolakay ongiga singdira olgan. Qolaversa, bolalikdan ko‘rgan er-xotinning hayoti va hayotiy tajribasi Abilayning yurt hayotiga erta aralashib ketishiga sabab bo‘lgan. Buqar, Umbetey vodiylari va boshqalar. og‘zaki adabiyotining yirik namoyandalarining maʼlumotlariga ko‘ra, Abilay yigirma yoshida qon frontida ko‘rsatgan jasorati bilan eʼtirof etilgan. Buqarning Abilayga „Yigirmaga kirgach, zarrin tayanchda oq lochin bo‘lib uchasan“ degan so‘zlari ham shundan dalolat beradi.

Joʻngʻor urushi

1730-1733-yillardagi janglarning birida avvallari nomaʼlum yigit Abilmansur qalmoqlarning bosh qahramoni Kaldan Serenning yaqin qarindoshi (baʼzi maʼlumotlarga ko‘ra kuyovi) Sharishni o‘ldiradi. G‘alabali jangdan so‘ng ulug‘ otasining arvohini chaqirib, dushmanga Ablay deb nom qo‘ygan Abilmansur O‘rta juzning sultoni sifatida eʼtirof etilib, qozoq dashtidagi nufuzli sarkardalardan biriga aylanadi. Oxirgi o‘rinda Abilmansurning ismi unutilib, Ablay deb ataladi.

Ablayning 20 yoshi qaysi yilga toʻgʻri kelishiga qarab, uning qaysi jangda qatnashganini taxmin qilish mumkin. Bu, albatta, Abilay ishtirok etgan birinchi urush emas. Milliy hikoyalar, tarixiy sheʼrlar Sabalakning Bogenboy qo‘shinlari tarkibida ilk bor yurishlarda qatnashganligidan dalolat beradi. Aniroqay jangida qatnashmagan boʻlsa ham, Abilayning 1730—33-yillar. Uning katta jangda qatnashgani shubhasiz. Tarixiy manbalardan maʼlumki, 1730 va 1731-yillarda Oʻrta juz qoʻshinlari bilan Jongʻarlar oʻrtasida bir qancha yirik janglar boʻlgan. 1732-yilda jungorlarning 7000 dan ortiq qoʻshinlari Oʻrta juzning sharqiy chekkasidagi qishloqlarga hujum qilib, dumaloq zarbaga uchradi. Agar Ablayning yigirma yoshi 1733-yilga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, o‘sha yili qozoqlar va qalmoqlar o‘rtasida katta jang bo‘lganligi Xitoy yozuvlarida qayd etilgan. Ablayning harbiy xarakteri, sarkardalik qobiliyati ayniqsa 30—40-yillardagi janglarda yaqqol namoyon boʻldi. Buxor jirovi hayotga yaqin bo‘lgan ana shunday janglardan birini „Qaldan bilan urushib, yetti kun urushib…“ deb taʼriflaydi. Abilayning qonli koʻylakdagi oʻrtoqlari: Qorakerey Qabanbay, Qanjigʻali Bogenbay, Shakchak Janibek, qoraqalpoq Qilishbek, Shapyrashti Naurizbay va boshqalar. taniqli qozoq qahramonlari birgalikda qatnashadilar. Bu Ablayning qozoq xalqining boshini dushmanga qarshi birlashtira olganidan dalolatdir. Asta-sekin Ulusdagi barcha hokimiyat Az-Tauke xonning nabirasi Abil Mambetxondan Abilayga oʻtdi. Abilayning mardligi va ziyrakligiga bo‘ysungan Abilmambet dono aka bo‘lib qoladi va maslahatchi xon darajasi bilan cheklanadi. 18-asrning 30-yillari oxirida Abilay nomi bizga maʼlum boʻlgan hujjatlarda Abilmambetxon bilan birga tilga olinadi. Rus tarixchisi A.I.Levshin: „1739 yilda Sameke xon oʻrniga xon saylanishidan oldin Oʻrta juzlikda Abil Mambet va Ablay bir xonlikni boshqargan“, deb yozadi u. Sh.Valixonov ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi.

Abilmansurning Ablay deb nomlanishi

1723-yilda jong‘or hukmdorlari katta qo‘shin bilan qozoq zaminiga bostirib kirib, uni vayron qildilar. „Oqtabon shubirundi, alqa ko‘l sulama“ deb atalgan qalin o‘lka zulmatga botganida Abilmansur o‘n ikki yoshda edi. Och-yalang‘och odamlarni ko‘rish u yoqda tursin, dard, o‘ch, g‘azab, orzu-istak timsolini jamiyat bilan birga olib yurgan o‘g‘lonlardan edi. Abulxayr ruslar bilan aloqada boʻlib, Rossiya imperiyasi koʻmagida xonlik qudratiga erishmoqchi boʻlganida, qozoq qoʻshinlarining jangovar qudratiga juda qoyil qoldi. Mamlakatda katta kelishmovchilik kuchaymoqda, farovonlik hukm surmoqda. Buni bilgan jo'ng'orlar qozoqlarni masxara qildilar, ularning shaʼnini oyoq osti qildilar, qozoq qahramonlarini jasoratini yo‘q qilish uchun shiddatli janglarga taklif qildilar. Bunday janglardan biri, noyob, 1731-yilda boʻlib oʻtdi. Unda urushayotgan ikki tomonning xonlari ham qatnashadilar. Bu kurashda Jo'ng'orlar Qaldendan Seren Xonning doʻsti mashhur qahramon Sharishni olib chiqadilar. Qozoq qo‘shinlarining hech birining unga qarshi chiqishga yuragi yo‘q edi, u bir muddat jim tursa kerak. Shunda Sharish: „Eng kuchli qahramoningni chiqar, bo‘lmasa bayrog‘ing mag‘lub bo‘ladi!“ dedi. — u aytdi. Bu vaqtda Sabalaq uyatga chiday olmay, Abul Mambetxonning iltimosi bilan musobaqaga jo‘nabdi. U frontga borishi bilanoq "ehtiyotkorlik bilan borib Sharishning boshini kesib: „Dushman qochdi, dushman qochdi!“ dedi. — dedi u, Jo'ng‘ar guruhiga turib, olomon uning orqasidan ergashdi. Uning xayolidan o‘tib, jo'ng'or

rlar orqasiga qaramay qochib ketishadi. G‘ala-g‘ovur tinchib, xalq yana to‘plangach, Abil Mambetxon Sabalakdan so‘radi: — Nega Ablayga qarshi shiorlar ko‘tarding? — deb so‘radi u. So‘ng „Mening ismim Abilmansur, qotil bo‘lgan Abilayning nabirasi edi

, omadim kelaveradimi, deb urushda nasib bo‘ladigan bobomning ismini chaqirdim“, deydi. O‘sha yerda oq tanli Abilmambet unga „Ablay“ ismini berishni so‘rab, uch yuztadan to‘qsonta yaxshi odamga hamroh bo‘lib, Janibek degan kishidan duo oladi.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil