Aari

Aari
Mamlakatlar	Efiopiya
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni	253000
Tartiblovchi tashkilot	Afrika tillari
Til oilasi	Omot
Alifbosi	lotin, efiopik yozuv
Til kodlari
ISO 639-3	aiw

Aari yoki Ari — janubiy Efiopiyada soʻzlashuvchi omot tillari oilasining tili. Ushbu tilda soʻzlashuvchilar shankilla (yoki shankella) nomi bilan maʼlum boʻlib, Ular koʻpchilikni tashkil etmaydi; so‘zlovchilarning ko‘pchiligi savodsiz. Yangi Ahdning birinchi Aari tarjimasi 1997-yilda nashr etilgan.

Tarixi

1800-yillarning oxirida Amhara hukmdorlari Efiopiya imperatori Menelik II tomonidan Omo daryosiga surgun qilingan. 1900-yillarning boshlariga kelib, Amhara hukmdorlari mintaqaning egalariga, Shanquilla esa serflarga aylandi. Biroq, 1974-yilda monarxiya agʻdarildi va Aari soʻzlovchilari oʻzlarining milliy yerlarini qaytarib olishga muvaffaq boʻlishdi. Oʻshandan beri ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat juda yaxshilandi, taʼlimga qiziqish kuchaydi; Aari soʻzlashuvchilar yashaydigan koʻpgina shaharlarda kamida bitta maktab bor. Aksariyat jamoalarda pravoslav cherkovi bor, ammo Aari soʻzlashuvchilarning sezilarli aholisi bor, ular ham oʻzlarining anʼanaviy eʼtiqodlariga amal qilishadi.

Holat

2007-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Aari tilida soʻzlashuvchilar soni taxminan 253 ming kishini tashkil etdi, shundan 129 350 kishi faqat oʻz tilida gaplashadi. 13319 kishi Aari tilini ikkinchi til sifatida biladi.

Aari uyda va mahalliy doʻkonlarda gapiriladi. Shankillar soni ortib bormoqda va shunga koʻra, Aari soʻzlashuvchilar soni ortib bormoqda. Tilni Shankilla xalqining barcha vakillari oʻrganadilar; bundan tashqari, u qoʻshni qabilalar vakillariga yaxshi tanish. Aaridan boshqa koʻplab maʼruzachilar Efiopiyaning rasmiy tili boʻlgan Amhara tilidan, shuningdek, Omoto oilasining boshqa tili — Volamo tilidan foydalanadilar.

Shevalar

Aari tilida oʻn bitta lahja mavjud boʻlib, ularning har biri tegishli qabila tomonidan soʻzlashadi: Gozza, Bako, Biyo, Galila, Laydo, Seiki, Shangama, Sido, Vubahamer va Zeddo. Ular orasida oʻzaro tushunarli, ammo hali ham baʼzi farqlar mavjud.

Quyida dialektlarning roʻyxati keltirilgan. Muqobil nomlar qavs ichida keltirilgan.

• Bako
• Biyo (bio)
• laido
• Seiki
• Shangama
• Sido
• Vubahamer (Ubamer)
• Zeddo
• Gozza
• Galilo

Fonetika

Aari undoshlari roʻyxati: [m], [b], [f], [t̪], [d̪], [ɗ], [n], [r], [s], [z], [t͡͡s], [t͡sʼ], [t̠͡͡ʃʼ], [d̠͡͡ʒ], [t̠͡͡ʃ], [w], [ɓ°], [l], [ʃ], [ʒ], [j], [k], [g], [q], [ʔ], [ɦ].

Aari unlilari roʻyxati: [iː], [e̞ː], [ɛ], [aː], [a], [u], [uː], [ɔ̝], [o̞ː], [i̞.].

Grammatika

Tilda soʻz tartibining tipologiyasi mavjud subyekt-obyekt-feʼl, yaʼni Aaridagi „sigir (subyekt) oʻt (obyekt) yeydi (predikat)“ deyilgan. Oʻzbekchada ham ushbu jumla „sigir (subyekt) oʻt (obyekt) yeydi (predikat)“ kabi ifodalanadi.

Imlo

Aari tili lotin yozuvidan ham, Efiopiya yozuvidan ham foydalanadi, ammo Aari tilida soʻzlashuvchilarning atigi 10% oʻqiy oladi. Aari soʻzlashadigan mintaqada maktab taʼlimi rivojlanmagan, buning natijasida til deyarli har doim faqat ogʻzaki tilda qoʻllaniladi. Shunga qaramay, baʼzi qishloqlarda ona tilida soʻzlashuvchilarni savodli qilish uchun harakat qilinadigan maktablar mavjud.

Efiopiya asosidagi Aari alifbosi:

XFA	ə	u	i	a	e	ɨ/-	o
h	ሀ	ሁ	ሂ	ሃ	ሄ	ህ	ሆ
l	ለ	ሉ	ሊ	ላ	ሌ	ል	ሎ
m	መ	ሙ	ሚ	ማ	ሜ	ም	ሞ
ś	ሠ	ሡ	ሢ	ሣ	ሤ	ሥ	ሦ
r	ረ	ሩ	ሪ	ራ	ሬ	ር	ሮ
s	ሰ	ሱ	ሲ	ሳ	ሴ	ስ	ሶ
ʃ	ሸ	ሹ	ሺ	ሻ	ሼ	ሽ	ሾ
kʼ	ቀ	ቁ	ቂ	ቃ	ቄ	ቅ	ቆ
b	በ	ቡ	ቢ	ባ	ቤ	ብ	ቦ
t	ተ	ቱ	ቲ	ታ	ቴ	ት	ቶ
t͡ʃ	ቸ	ቹ	ቺ	ቻ	ቼ	ች	ቾ
n	ነ	ኑ	ኒ	ና	ኔ	ን	ኖ
ʔ	አ	ኡ	ኢ	ኣ	ኤ	እ	ኦ
k	ከ	ኩ	ኪ	ካ	ኬ	ክ	ኮ
w	ወ	ዉ	ዊ	ዋ	ዌ	ው	ዎ
z	ዘ	ዙ	ዚ	ዛ	ዜ	ዝ	ዞ
ž	ዠ	ዡ	ዢ	ዣ	ዤ	ዥ	ዦ
j	የ	ዩ	ዪ	ያ	ዬ	ይ	ዮ
d	ደ	ዱ	ዲ	ዳ	ዴ	ድ	ዶ
dʼ	ዸ	ዹ	ዺ	ዻ	ዼ	ዽ	ዾ
d͡ʒ	ጀ	ጁ	ጂ	ጃ	ጄ	ጅ	ጆ
ɡ	ገ	ጉ	ጊ	ጋ	ጌ	ግ	ጎ
tʼ	ጠ	ጡ	ጢ	ጣ	ጤ	ጥ	ጦ
t͡ʃʼ	ጨ	ጩ	ጪ	ጫ	ጬ	ጭ	ጮ
pʼ	ጰ	ጱ	ጲ	ጳ	ጴ	ጵ	ጶ
ṣ	ጸ	ጹ	ጺ	ጻ	ጼ	ጽ	ጾ
p	ፐ	ፑ	ፒ	ፓ	ፔ	ፕ	ፖ
XFA	ə	u	i	a	e	ɨ/-	o

Adabiyot

• Xeyvard, Richard. Aari tiliga oid eslatmalar // Omotik tilshunoslik / Richard Xeyvard (ed.). London: SOAS, 1990. bet. 425-493.