731-boʻlinma

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(731-bo'linmadan yoʻnaltirildi)
731-boʻlinma

"731-boʻlinma" Majmuasi. Ikki qamoqxona asosiy binoning markazida yashiringan.
Joylashgan Pingfin, Xarbin, Xeylunszyan
Koordinatlar 45°36′30″N 126°37′55″E / 45.60833°N 126.63194°E / 45.60833; 126.63194 G OKoordinatalari: 45°36′30″N 126°37′55″E / 45.60833°N 126.63194°E / 45.60833; 126.63194 G O
Sana 1935—1945-yillar
Hujum turi
 Odamlarda tajribalar
Qurol Biologik, Kimyoviy
Halok boʻlganlar 200 000 yoki 300 000 yoki 400 000 kishi (biologik urushdan)
Qurbonlar 10 000 dan ortiq mahbus
Ayblanuvchi Shiro Isii, Masadji Kitano
Ommaviy qirgʻin qurollari
Turlari
Davlatlar miqyosida
Tarqalishi boʻyicha
  • Kimyoviy
  • Yadroviy
  • Raketalar
Shartnomalar

731-boʻlinma (yaponcha: 731部隊 Nana-san-ichi Butai?) Bu rasmiy (Epidemic Prevention and Water Purification Department of the Kwantung Army (yaponcha: 関東軍防疫給水部本部 Kantōgun Bōeki Kyūsuibu Honbu?)) sifatida tanilgan edi Dastlab Yaponiya imperiyasining Kenpeitai harbiy politsiyasi tomonidan tashkil etilgan 731-boʻlim Kvantung armiyasida jangovar shifokor boʻlgan general Shiro Ishii tomonidan urush oxirigacha qabul qilingan va unga rahbarlik qilgan. Ob’ektning oʻzi 1935-yilda Jongma qal’asi oʻrniga qurilgan va Ishii va uning jamoasi oʻz imkoniyatlarini kengaytirish uchun undan foydalangan. Dastur 1945-yilda urush tugaguniga qadar Yaponiya hukumati tomonidan katta yordam oldi. Epidemiya profilaktikasi va suvni tozalash boshqarmasining 731-boʻlinmasi va boshqa boʻlinmalarida biologik qurollarni ishlab chiqarish, sinovdan oʻtkazish, joylashtirish va saqlash obʼyektlari faoliyat yuritgan. Ular muntazam ravishda odamlarda sinovlar oʻtkazdilar (ularni ichki „loglar“ deb atashgan). Bundan tashqari, biologik qurollar Xitoyning shahar va qishloqlarida dalada sinovdan oʻtkazildi. 731-boʻlinma va unga tegishli dasturlar tomonidan oʻldirilganlarning soni taxminan yarim million kishini tashkil qiladi.

731-qism tadqiqotchilariga oʻzlarining odamlarda oʻtkazgan tajribalari davomida toʻplagan maʼlumotlari evaziga yashirincha Amerika Qoʻshma Shtatlari immunitetga ega boʻlishdi[1]. Sovet qoʻshinlari birinchi marta hibsga olishga muvaffaq boʻlgan boshqa tadqiqotchilar esa 1949-yilda Xabarovskdagi urush jinoyatlari boʻyicha sud jarayonida sudlangan. Amerikaliklar tadqiqotchilarni biologik qurollar boʻyicha olingan maʼlumotlar va tajribalarni biologik urush dasturiga qoʻshishlari uchun sinab Imperiyakoʻrmadilar, xuddi ular Qogʻoz qisqichi operatsiyasida nemis tadqiqotchilari bilan qilganidek[2]. Xitoy hisobotlarini asosan kommunistik tashviqot sifatida rad etildi[3].

Shakllanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

731-boʻlinmaning Harbin bioqurol zavodidagi binosi

1932-yilda, Jarroh-General Shirō Ishii (yaponcha: 石井四郎 Ishii Shirō?) Imperial Yaponiya Imperiya armiyasi va bosh tibbiy xodimi armiya vaziri Sadao Araki Armiya yuqumli kasalliklarni oldini olish tadqiqot laboratoriyasi (AEPRL) boshligʻi etib tayinlanadi. Ishii Manjuriyada kimyoviy va biologik tajribalar oʻtkazish uchun „Togo boʻlinmasi“ maxfiy tadqiqot guruhini tashkil qildi. Ishii 1930-yilda Gʻarb davlatlari oʻz dasturlarini ishlab chiqayotgani sababli, xorijda ikki yillik oʻqish safaridan soʻng Yaponiyaning biologik va kimyoviy tadqiqot boʻlimini yaratishni taklif qilgan edi.

Ishiining armiyadagi asosiy tarafdorlaridan biri polkovnik Chikaxiko Koizumi edi, keyinchalik u 1941-yildan 1945-yilgacha Yaponiya sogʻliqni saqlash vaziri boʻldi. Koidzumi 1915 yilda, Birinchi jahon urushi paytida, Yaponiya imperatorlik armiyasining boshqa zobitlari bilan Germaniyaning Iprdagi Ikkinchi jangida xlor gazidan muvaffaqiyatli foydalanishidan hayratda qoladi. Ittifoqchilarningr kimyoviy hujumi natijasida 15 ming kishi yaralanadi. 5000 kishining oʻlimiga sabab boʻlgan zaharli gazlarni oʻrganish boʻyicha maxfiy qoʻmitaga qoʻshiladi[4][5].

Jongma qal’asi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Togo boʻlinmasi Janubiy Manchuriya temir yoʻlida Xarbin janubidagi 100 km uzoqlikdagi qishlogʻida joylashgan Beiyinhe qamoqxona/tajriba lageridagi Chjungma qal’asiga koʻchiriladi. Mahbuslar odatda guruch yoki bugʻdoy, goʻsht, baliq va baʼzan hatto spirtli ichimliklar bilan yaxshi ovqatlanatirilar edi, buning natijasida mahbuslarning tajriba boshida sogʻligʻi normal holatga keltirishardi. Bir necha kun davomida mahbuslar oziq-ovqat va suvdan mahrum qilinardi va ularning sogʻligʻining yomonlashgani qayd etib borilardi. Baʼzi mahbuslarga viveksiya qoʻllanardi. Boshqalar ataylab vabo bakteriyalari va boshqa mikroblar bilan kasallantirilardi[6].

1934-yilning kuzida qamoqxonadan qochish xolati, keyinchalik 1935-yilda sodir boʻlgan portlash (sabotaj deb hisoblangan) muassasaning „maxfiylik darajasi“ni xavf ostiga qoʻydi. Shundan soʻng muassasa Harbindan 24 km janubidagi Pingfangda ancha kattaroq boʻlgan yangi obyektni qurish va u yerga koʻchib oʻtish uchun ruxsat oldi[7].

731-boʻlinma[tahrir | manbasini tahrirlash]

1936-yilda imperator Xiroxito ushbu boʻlinmani kengaytirish va uni epidemiyani oldini olish boʻlimi sifatida Kvantung armiyasiga qoʻshishga ruxsat berdi[8]. Oʻsha paytda boʻlinma Xsinkingda joylashgan „Ishii boʻlinmasi“ va „Vakamatsu boʻlinmasi“ga boʻlingan edi. 1940-yil avgust oyidan boshlab boʻlinmalar birgalikda „Kvantung armiyasining epidemiyaning oldini olish va suvni tozalash boʻlimi“ (関東軍防疫給水部本部)[9] yoki „731-bõlinma“ (満州第731部隊) nomi bilan tanilgan edi.

1940-yilda 731-boʻlinmaning aviatsiya yordamida tomonidan olingan kvadrat binosining yirik koʻrinishdagi surati.

Boshqa boʻlinmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Farmon 731-boʻlinmani tashkil etishdan tashqari, Kvantung armiyasi harbiy ot epidemiyasining oldini olish ustaxonasi (keyinchalik Manjuriya 100-boʻlinmasi) deb nomlangan qoʻshimcha biologik urushni rivojlantirish boʻlinmasini va Kvantung armiyasi texnik sinov boʻlimi (keyinchalik Manjuriya 516-boʻlinmasi) deb nomlangan kimyoviy urushni rivojlantirish boʻlinmasini tashkil qilishni ham oʻz ichiga olgan edi. 1937-yilda Yaponiyaning Xitoyga bostirib kirishidan soʻng, Xitoyning yirik shaharlarida shu kabi kimyoviy va biologik urush boʻlinmalari tashkil etildi va ular epidemiyaning oldini olish va suv taʼminoti boʻlinmalari deb nomlandi. Otryadlar tarkibiga Pekindagi 1855-qism, Nankindagi Ei 1644-qismi, Guanchjoudagi 8604-qismi va keyinroq Singapurdagi 9420-qismi kiritilgan. Ushbu boʻlinmalarning barchasi Ishii tarmogʻini oʻz ichiga olgan va 1939-yilda 10 000 dan ortiq xodimdan iborat edi[10]. Yaponiyalik tibbiyot shifokorlari va professorlari 731-boʻlinmaga qoʻshilish uchun odamlarda tajriba oʻtkazish uchun noyob imkoniyat va armiyaning kuchli moliyaviy yordami tufayli jalb qilindi[11].

Tajribalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nomlanish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maruta nomli maxsus loyihada tajribalar uchun odamlardan foydalanilgan. Ustida tajriba õtkaziluvchi odamlar atrofidagi aholidan yigʻilar va baʼzan ularni evfemistik jihatdan "daraxt" (yaponcha: 丸太 maruta?) deb ham atalardi. Bu sõz „qancha daraxt ağdarildi?“ atamasida ishlatilar edi. Bu atama xodimlar tomonidan hazil sifatida paydo boʻlgan, chunki mahalliy hokimiyatga berilgan maʼlumotda ob’ektning rasmiy nomi „yogʻoch arralash zavodi“ ekanligi qayd etilgan edi. Biroq, Yaponiya Imperator Armiyasining 731-bõlinmasida kichik fuqarolik xodimi boʻlib ishlagan bir kishining hisobotiga koʻra, loyiha bõlinma ichkarisida „Holzklotz“ deb nomlangan, bu nemischa soʻz bõlib „jurnal“ degan maʼnoni bildiradi. [12] Keyingi bosqichda, „qurbonlik qilingan“ shaxslarning jasadlari yoqish yoʻli bilan yoʻq qilindi. 731-bõlinmadagi tadqiqotchilar oʻzlarining baʼzi natijalarini ekspertlar tomonidan koʻrib chiqilgan jurnallarda nashr etishdi va xuddi tadqiqotni „manjuriya maymunlari“ yoki „uzun dumli maymunlar“ deb nomlangan odam boʻlmagan primatlar ustida olib borilgandek yozishdi. [13]

Sinov ob’ektlari aholining keng qatlamlarini qamrab olish uchun tanlangan va ular orasida oddiy jinoyatchilar, asirga olingan banditlar, yaponlarga qarshi kurashgan partizanlar, siyosiy mahbuslar, uysizlar va ruhiy nogironlar, shuningdek, Kempeytay harbiy politsiyasi tomonidan shubhali harakatlari uchun „gumon qilingan“ odamlar bor edi. Ular orasida chaqaloqlar, erkaklar, qariyalar va homilador ayollar ham bor edi. Boʻlinma aʼzolariga 300 ga yaqin tadqiqotchilar, jumladan, shifokorlar va bakteriologlar kirar edi . [14] Ularning Koʻpchiligi hayvonlarda shafqatsiz tajribalar oʻtkazishga õrgangan va rahm-shavqat hissida mosuvo edi. [15]

Nakagava Yonezo, Osaka universitetining faxriy professori. U urush paytida Kioto universitetida tahsil olgan va u yerda boʻlganida 731-bõlinmaning odamlarda õtkszgan tajribalari va qatllari tasvirlarini tomosha qilgan. U tadqiqotchilarning oʻynoqiligi haqida shunday guvohlik beradi: [16]

"Baʼzi tajribalar mikroblarga qarshi kurash yoki tibbiyot qobiliyatini rivojlantirishga hech qanday aloqasi yoʻq edi. Kasbiy qiziqish degan narsa bor: „Agar biz falon-falon qilsak nima boʻlardi?“ Boshni kesish va oʻrganish qanday tibbiy maqsadga xizmat qilgan? Hech narsaga. Bu shunchaki oʻyin edi. Professional odamlar ham oʻynashni yaxshi koʻradilar."

Mahbuslarning organizmiga ularning taʼsirini oʻrganish uchun, emlash niqobi ostida kasalliklar kirgazilar edi.Davolanlanilmagan venerik kasalliklarning taʼsirini oʻrganish uchun mahkumlikdagi erkak va ayollar qasddan sifilis va gonoreya kasalliklari bilan atayin kasallantirilgan va keyin ularni oʻrganilgan. Mahbuslar ham bir necha bor soqchilar tomonidan zoʻrlangan. [17]

Vivisektsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harbiy asirlar lagerlarida qamoqqa olingan minglab erkaklar, ayollar, bolalar va goʻdaklar koʻpincha behushliksiz va odatda jabrlanuvchining oʻlimi bilan yakunlangan viviseksiyaga duchor boʻlishdi. [18] Video intervyuda sobiq birlik aʼzosi Okava Fukumatsu homilador ayolni jonlantirishini tan oldi. [19] Mahkumlarga turli kasalliklarni yuqtirgandan soʻng, viviseksiya oʻtkazildi. Tadqiqotchilar kasallikning inson tanasiga taʼsirini oʻrganish uchun aʼzolarni olib tashlagan holda mahkumlarga invaziv jarrohlik amaliyotini oʻtkazdilar. [20]

Inson tanasini yorish tajriba xonasi

Mahbuslarning qon yoʻqotishini oʻrganish uchun ularning oyoq-qoʻllari kesib tashlangan (amputatsiya qilingan). Kesib tashlangan oyoq-qoʻllar baʼzan tananing qarama-qarshi tomonlariga qayta biriktirilgan. Baʼzi mahbuslarning oshqozoni jarrohlik yoʻli bilan olib tashlanib qiziloʻngach qaytadan ichakka biriktirilardi. Baʼzi mahbuslardan miya, oʻpka va jigar kabi organlarning qismlari olib tashlangan. [21] Yaponiya imperatorlik armiyasi jarrohi Ken Yuasa odamlarda vivisektsiya (jonlantirish) amaliyotini õtkazish hatto 731-bõlinmadan tashqarida ham keng tarqalganligini [22], bu amaliyotga Xitoyda kamida 1000 ta yapon xodimi jalb qilinganligini taxmin qiladi. [23]

Biologik urush[tahrir | manbasini tahrirlash]

731-boʻlinmaning bioqurol ob’ekti oʻrnida joylashgan qozonxona xarobalari

731-boʻlinma va unga qarashli boʻlinmalar (1644-boʻlinma va 100-boʻlinma va boshqalar) Ikkinchi jahon urushi davrida Xitoy aholisiga (ham harbiy, ham tinch aholiga) qarshi hujumlarda epidemiya yaratuvchi biologik qurollarini tadqiq qilish, ishlab chiqish va eksperimental joylashtirishda ishtirok etgan. 731 va 1644 boʻlinmalari laboratoriyalarida yetishtirilgan vabo bilan kasallangan burgalar 1940 va 1941 yillarda Xitoy shaharlari, jumladan, qirgʻoq boʻyidagi Ningbo va Chandde, Xunan [24] da past uchuvchi samalyotlar da tarqatildi. Bu ish orqali oʻn minglab odamlar vabo epidemiyasi bilan oʻldirildi. Nankingga amalga oshirilgan ekspeditsiyashaharning quduqlari, botqoqlari va uylariga tif va paratif mikroblarini tarqatish, shuningdek, mahalliy aholiga tarqatish uchun ularni gazaklarga bakteriyalarni quyish bilan shugʻullangan. Koʻp oʻtmay, epidemiyalar boshlandi. Tadqiqotchilar bu yerda „paratif isitmasi“ patogenlar orasida „eng samarali“si degan xulosaga kelishdi. [25][26] :xii, 173

Biologik qurollarning kamida 12 ta keng koʻlamli dala sinovlari oʻtkazildi va Xitoyning kamida 11 shahri biologik vositalar bilan hujumga uchratildi. Xabarlarga koʻra, 1941 yilda Chanduga qilingan hujum 10 000 ga yaqin biologik qurbonlarga va yomon tayyorgarlik koʻrgan yapon qoʻshinlari orasida 1 700 kishining oʻlimiga olib keldi (aksariyat hollarda vabo tufayli). [27] Yaponiyalik tadqiqotchilar bubonli vabo, vabo, chechak, botulizm va boshqa kasalliklarga chalingan mahbuslar ustida tajriba oʻtkazdilar. [28] Ushbu tadqiqot defoliatsiya tayoqchalari bombasi va bubonli vaboni tarqatish uchun ishlatiladigan katta bombaning rivojlanishiga olib keldi. [29] Ushbu bombalarning baʼzilari 1938 yilda Ishii tomonidan taklif qilingan chinni qobiqlar bilan yaratilgan.

Bu bombalar yapon askarlariga qishloq xoʻjaligi, suv omborlari, quduqlar, shuningdek, kuydirgi, oʻlat tashuvchi burgalar, tif, dizenteriya, vabo yoki boshqa halokatli patogenlar bilan zararlangan boshqa hududlarga biologik hujumlar uyushtirish imkonini berdi. Biologik bomba eksperimentlari paytida himoya kostyumlar kiygan tadqiqotchilar halok boʻlgan qurbonlarni tekshirardilar. Infektsiyalangan oziq-ovqat va kiyim-kechaklar samolyotda Xitoyning Yaponiya kuchlari tomonidan ishgʻol qilinmagan hududlariga tashlandi. Bundan tashqari, zaharlangan ovqat va konfetlar bu kabi yovuzliklardan bexabar bõlgan qurbonlarga berildi.

Ikkinchi jahon urushining soʻnggi oylarida Yaponiya San-Diegoga (Kaliforniya) qarshi oʻlatdan biologik qurol sifatida foydalanishni rejalashtirgan . Reja 1945-yil 22-sentyabrda boshlanishi rejalashtirilgan edi, biroq Yaponiya besh hafta oldin taslim boʻldi. [30][31]

Vabo burgalari, kasallangan kiyim-kechak va bombalarga oʻralgan zararlangan materiallar turli nishonlarga tashlandi. Natijada paydo boʻlgan vabo, kuydirgi va vabo kamida 400 000 xitoylik tinch aholining oʻlimiga sabab boʻlgan. [32] Tulyaremiya xitoylik fuqarolarda ham sinovdan oʻtkazildi.

Biologik urush hujumlari haqidagi koʻplab maʼlumotlarning bosimi tufayli Chan Kay-Shi 1941 yil noyabr oyida dalillarni hujjatlashtirish va jabrlanganlarni davolash uchun armiya va xorijiy tibbiyot xodimlaridan iborat delegatsiyani yuboradi. Yaponiyaning Chandeda vabo bilan kasallangan burgalardan foydalanishi haqidagi hisobot keyingi yili keng tarqaldi, ammo Franklin Ruzvelt 1943 yilda hujumlarni qoralab, ommaviy ogohlantirish chiqarmaguncha, Ittifoqdosh kuchlar tomonidan bu ish muhokama qilinmagan edi.[33][34]

Qurol sinovi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Insonlardan iborat nishonlar turli masofalarda va turli pozitsiyalarda joylashtirilib granatalarni sinash uchun ishlatilgan. Olovli qurollar odamlarda sinovdan oʻtkazildi. [35] Qurbonlar, shuningdek, qoziqlarga bogʻlangan va õzidan patogen chiqaradigan bombalar, kimyoviy qurollar, turli xil miqdordagi parchalari boʻlgan shrapnel bombalari va portlovchi bombalar, shuningdek, nayzalar va pichoqlarni sinash uchun nishon sifatida ishlatilgan. Determint kurs — 731-qism, Manchuriyadagi kabus [36][37]

Boshqa tajribalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boshqa testlarda odamlar oʻlimgacha boʻlgan vaqtni aniqlash uchun oziq-ovqat va suvdan mahrum qilingan; koʻzlari soqqasidan chiqib ketmaguncha past bosimli kameralarga joylashtirilgan; harorat, kuyishlar va insonning omon qolishi oʻrtasidagi bogʻliqlikni aniqlash uchun tajriba oʻtkazilgan; mahkumlarga ot qoni quyilgan; mahkum to oʻlgunigacha teskari qilib osib qõyilgan; ogʻir narsalar bilan ezilgan; elektr toki urishi; issiq fanatlar bilan suvsizlangan; [38] sentrifugalarga solingan va oʻlgunigacha unda aylantirilgan; hayvonlar qoni quyilgan; rentgen nurlarining halokatli dozalariga duchor boʻlgan; gaz kameralari ichida turli xil kimyoviy qurollarga duchor boʻlgan; va yoqib yuborilgan yoki tiriklayin koʻmilgan. [39] Kimyoviy moddalarga qoʻshimcha ravishda, bôlinma tomonidan koʻplab turli toksinlarning xususiyatlari ham oʻrganilgan. Mahbuslar tetrodotoksinga duchor boʻlgan (fugu baliği zahri yoki fugu zahari); geroin; Koreya oʻti; baktala va kastor yogʻi urugʻlari (ritsin) bilan tajribalar õtkazilgan. [40][41] 731-boʻlinmaning sobiq vivisektsionisti Okava Fukumatsuning soʻzlariga koʻra, qon yoʻqotish oqibatlarini oʻrganish uchun baʼzi mahbuslardan katta miqdorda qon olingan. Bir holatda, kamida yarim litr qon ikki-uch kun oraligʻida olingan. [42]

731-boʻlinma, shuningdek, turli qon guruhlari bilan qon quyish tajribalarini oʻtkazadi. Bõlinma aʼzosi bõlgan Naeo Ikeda shunday yozgan: 100 litr qon 731-boʻlinma mahbuslar ustida koʻplab turli xil kimyoviy moddalarni sinab koʻrdi va gaz eksperimentlari uchun moʻljallangan binoga ega edi. Sinov qilingan agentlarning baʼzilari quyidagilar edi: xantal gazi; lyusit; siyanik kislota gazi; oq fosfor; odamsit; va fosgen gazi. [43] Sobiq armiya mayori va texnik xodimi anonim ravishda quyidagi guvohlik berdi (suhbat paytida bu odam milliy universitetning faxriy professori edi): 1943 yil 100-bõlinma ham zaharli gaz bilan tajriba oʻtkazadi. Mahbuslar uchun koʻchma gaz kameralari sifatida telefon kabinalari ishlatilgan. Baʼzi mahbuslar har xil turdagi protivogaz niqoblar kiyishga majbur qilindilar, boshqalari harbiy kiyimda, baʼzilarida esa umuman kiyim yoʻq edi.

Baʼzi tajribalar „psixopatik sadistik, aqlga sigʻmaydigan harbiy qoʻllanma“ deb taʼriflangan. Misol uchun, hujjatlashtirgan bitta tajribada uch kunlik chaqaloqlarning muzlab oʻlishi uchun qancha vaqt kerakligini xisoblanadi. [44][45]

731-boʻlinma ham dala sharoitida mahbuslar ustida kimyoviy qurol sinovini oʻtkazdi. Kamo bõlinmasida (731-bõlinma) nomaʼlum tadqiqotchi tomonidan yozilgan hisobotda 1940 yil 7-10 sentyabrda odamning iprit gazi (xantal gazi) boʻyicha õtkazgan katta tajribasi tasvirlangan. Yigirmata odam uch guruhga boʻlingan va jangovar joylar, xandaqlar va rasadxonalarga joylashtirilgan. Birinchi guruh xitoyliklar ichki kiyimni kiygan, bosh kiyimsiz va niqobsiz holda ularga 25 daqiqa davomida 1800 ga yaqin iprit gazidan oʻq uzilgan. Boshqa bir guruh yozgi harbiy kiyim va poyabzal kiygan; uchtasida niqob, yana uchtasida niqob boʻlmagan. Ularga ham 1800 ta iprit gazidan õq uzilgan. Uchinchi guruh yozgi harbiy kiyimda, uchtasi niqobli va ikkitasi niqobsiz kiyingan bõlgan va ularga 4800 ta iprit gazidan õq uzilgan. Keyin ularning umumiy belgilari va teri, koʻz, nafas olish organlari va ovqat hazm qilish organlarining shikastlanishi 4 soat, 24 soat, 2, 3 va 5 kundan keyingi holatlari kuzatilgan. Bir odamdan boshqa odamga qabariqli suyuqlikni yuborish hamda qon va tuproq tahlillari ham oʻtkazildi. Beshta odam iprit va lyuzit gazining suvdagi eritmasini ichishga majbur qilindi. Hisobot har bir odamning holatini aniq tasvirlaydi, lekin ular bilan uzoq muddatda nima boʻlgani qayt etilmagan. [46] Quyida ushbu hisobotlardan birining parchasi keltirilgan: Nomer 376

Sovuq qotishga tekshirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Armiya muhandisi Hisato Yoshimura asirlarni tashqariga olib chiqib, turli xil qoʻshimchalarni har xil haroratdagi suvga botirib, oyoq-qoʻlning muzlashiga imkon berish orqali tajriba oʻtkazadi. [47] Muzlagandan soʻng, Yoshimura ularning shikastlangan oyoq-qoʻllariga kalta tayoq bilan urib, „taxta urilganda beradigan tovushga oʻxshash ovoz chiqadi“. [48] Keyin muz parchalanib ketgach, zararlangan tana qismida turli xil tajribalar oʻtkaziladi, masalan, suvga solib qoʻyish, olov issiqligida taʼsir qilish va hokazo.

Yoshimura Xisatoning sovuqni tekshirish maʼlumotlari

Boʻlinma aʼzolari Yoshimurani „ilmiy shayton“ va „sovuqqon hayvon“ deb atashgan, chunki u oʻz ishini qattiqqoʻllik bilan olib borardi. [49] 731-boʻlinma aʼzosi Naodji Uezono 1980-yillarda bergan intervyusida Yoshimura „ikki yalangʻoch odamni 40-50 daraja sovuq joyga joylashtirgani va tadqiqotchilar ularni oʻlguniga qadar bõlgan jarayonni suratga olishgani haqidagi dahshatli manzarani tasvirlab bergan. Mahbuslar shunchalik azob chekishadiki, ular bir-birining goʻshtiga tirnoqlarini tiqardilar“. [50] Yoshimuraning pushaymon qilmasligi 1950-yilda Yaponiya fiziologiyasi jurnali uchun yozgan maqolasida yaqqol koʻrinib turardi, unda u 20 nafar bola va 3 kunlik chaqaloqdan nol darajali sharoitda muz va shoʻr suv ularga qanday taʼsir qilishini aniqlash tajribalarida foydalanganini tan oladi. [51] Ushbu maqola tanqidga uchraydi. Mainichi Shinbun (yapon gazetasi) muxbiri Yoshimura bilan bogʻlanganda u õz aybini rad etadi. [52][53] Yoshimura muzlab turgan suvga botgandan keyin 5-30 minut oʻrtacha haroratga, suvga choʻmgandan keyin birinchi koʻtarilish haroratiga va suvga choʻmgandan keyin harorat birinchi marta koʻtarilgunga qadar boʻlgan vaqtga asoslangan holda „sovuqqa chidamlilik indeksini“ ishlab chiqdi. Bir qator alohida tajribalarda bu koʻrsatkichlar jabrlanuvchining tana aʼzosi kunning vaqtiga, suvga choʻmish paytida atrofdagi harorat va namlikka, suvga choʻmishdan oldin jabrlanuvchiga qanday munosabatda boʻlinganiga bogʻliqligi aniqlanadi („ bir kecha-kunduz uygʻoq yurish“, „24 soat ochlikdan keyin“, „48 soat davomida ochlikdan keyin“, „ogʻir ovqatdan soʻng“, „issiq ovqatdan soʻng“, „mushak mashqlaridan soʻng darhol“, „sovuq hammomdan keyin“ „Issiq vannadan soʻng darhol“), jabrlanuvchi suvga choʻmishdan oldingi besh kun davomida qaysi turdagi oziq-ovqat bilan oziqlanganligi boʻyicha yaʼni qanday ozuqaviy moddalarni isteʼmol qilganligi ("yuqori oqsilli moddalar (gõsht)), „yuqori oqsilli moddalar (oʻsimliklar)“, „kam oqsil isteʼmoli“ va „standart dieta“) va tuzni isteʼmol qilish (kuniga 45 g NaCl, kuniga 15 g NaCl va tuzsiz). [54] Ushbu asl maʼlumotlar ilova qilingan rasmda koʻrsatilgan.

Sifilis[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boʻlinma aʼzolari kasallikni yuqtirish uchun kasallangan va soğlom mahbuslar oʻrtasida majburiy jinsiy aloqalarni uyushtirishgan, chunki qamoqxona qoʻriqchisining bemorlar oʻrtasida sifilisni yuqtirish usulini ishlab chiqish boʻyicha bergan koʻrsatmasida:

"Ukol orqali tanosil kasalliklarini yuqtirishdan voz kechildi va tadqiqotchilar mahkumlarni bir-birlari bilan jinsiy aloqa qilishga majburlay boshladilar. Toʻrt-beshta boʻlinma aʼzosi oq laboratoriya kiyimida, faqat koʻzlari va ogʻzi koʻrinadigan tanani toʻliq qoplagan, qolgan joylari yopiq kiyim kiygan holda sinovlarni oʻtkazishdi. Sifilis bilan kasallangan erkak va ayollar bir xonaga yigʻilib, bir-birlari bilan jinsiy aloqa qilishga majbur qilinardi. Kim qarshilik koʻrsatsa, otib tashlashi aniq edi" [55]

Jabrlanganlar infektsiyalanganidan soʻng, ular infektsiyaning turli bosqichlarida kasallikning rivojlanishini ichki va tashqi organlarda kuzatish uchun ular vivisektsiya qilinardi. Guvohlik bergan koʻplab qoʻriqchilar qurbon ayollarni kasallik tashuvchilari sifatida ayblaydi, hatto ular majburan ushbu kasallikni yuqtirgan boʻlsalar ham. Sifilis bilan kasallangan mahkum ayollarning jinsiy aʼzolarini qoʻriqchilar „murabbo bilan toʻldirilgan bulochka“ deb atashgan. [56]

Baʼzi bolalar sifilis bilan kasallangan 731-boʻlinma devorlari ichida oʻsgan. 731-boʻlinmada mashgʻulot oʻtkazish uchun yuborilgan Yoshlar korpusi aʼzosi sifilis tajribasidan oʻtadigan odamlar guruhini koʻrganini eslaydi: „biri chaqaloqni ushlab turgan xitoylik ayol, biri toʻrt yoki besh yoshli qizi boʻlgan oq tanli rus ayol edi va oxirgisi olti-etti yoshlardagi oʻgʻli bõlgan oq rus ayol edi.“ [56] Ushbu ayollarning bolalari ota-onalariga oʻxshash usullarda sinovdan oʻtkaziladi, bunda infektsiya davri qanchalik uzoq davom etishi davolanish samaradorligiga taʼsir qilganini aniqlashga alohida eʼtibor qaratiladi.

Zoʻrlash va majburiy homiladorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayol mahbuslar tajribalarda foydalanish uchun homilador boʻlishga majbur boʻlgan. Kasalliklarning, xususan, sifilisning vertikal ravishda (onadan bolaga) yuqishining faraziy ehtimoli qiynoqlar uchun sabab boʻlgan. Homilaning omon qolishi va onaning reproduktiv organlarining shikastlanishi qiziqish ob’ekti edi. Garchi „koʻp sonli chaqaloqlar asirlikda tugʻilgan“ boʻlsa-da, 731-boʻlimdan omon qolganlar, jumladan, bolalar haqida hech qanday maʼlumot yoʻq. Mahkum ayollarning farzandlari tugʻilgandan keyin oʻldirilgan yoki abort qilingan deb gumon qilinada. [56]

Erkak mahbuslar koʻpincha bitta tadqiqotlarda foydalanilgan boʻlsa, ulardagi eksperiment natijalari boshqa oʻzgaruvchilar tomonidan xira boʻlmasligi uchun, ayollar baʼzan bakteriologik yoki fiziologik tajribalarda, jinsiy eksperimentlarda va jinsiy jinoyatlarning qurboni sifatida ishlatilgan. Qoʻriqchi boʻlib xizmat qilgan boʻlinma aʼzosining koʻrsatmasi bu haqiqatni isbotlaydi:

"Men uchratgan sobiq tadqiqotchilardan biri menga bir voqeani aytdi. Bir kuni u odamlarda tajriba rejalashtirilganligini, ammo oʻldirish uchun hali vaqt borligi uchun, u va boshqa yana bir boʻlinma aʼzosi kameralarning kalitlarini olib, xitoylik ayol joylashgan kamerani ochishadi. Bõlinma aʼzolaridan biri uni zoʻrlaydi; boshqa bir aʼzo esa kalitlarni olib, boshqa kamerani ochadi. U yerda muzlash tajribasida foydalanilgan xitoylik ayol bor edi. Uning bir nechta barmoqlari yoʻq edi, suyaklari gangrenadan qorayib ketgan edi. U baribir uni zoʻrlamoqchi boʻlgan edi, keyin uning jinsiy aʼzosi yiringlab, yuziga yiring oqib chiqayotganini koʻradi. U bu fikrdan voz kechib, chiqib ketadi va eshikni qulflaydi, keyin esa tajribaviy ishiga oʻtishadi" [56]

Mahbuslar va qurbonlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2002 yilda vabo burgasi portlashi sodir boʻlgan Xitoyning Changde shahrida „Bakteriologik urush jinoyatlari boʻyicha xalqaro simpozium“ boʻlib oʻtdi. Unda Yaponiya imperatorlik armiyasining bakterialogik urushi va boshqa ğayriinsoniy tajribalari natijasida oʻldirilgan odamlar soni 580 000 atrofida boʻlgan. [26] :xii, 173Amerikalik tarixchi Sheldon Xarrisning taʼkidlashicha, 200 000 dan ortiq kishi halok boʻlgan. [57][58] . [59]

Kamida 3000 erkak, ayol va bolalar [60] :117[59] — har yili kamida 600 tasi Kempeytayga [61] faqat Pingfang shahrida joylashgan lager 731-boʻlinma tomonidan oʻtkazilgan tajriba õtkazishga yuborilgan, bunga 100-boʻlinma kabi boshqa tibbiy eksperiment oʻtkazish joylaridagi qurbonlar kirmaydi. [62] Garchi 3000 ichki qurbonlar adabiyotlarda keng tan olingan raqam boʻlsa-da, bõlinmaning sobiq aʼzosi Okava Fukumatsu video intervyusida buni rad etadi. Uning taʼkidlashicha, boʻlimda kamida 10 000 dan ortiq ichki tajribalar qurbonlari boʻlgan va oʻzi minglab odamlarni vivisektsiya qilgan. [63]

AS Uellsga koʻra, qurbonlarning aksariyati xitoyliklar edi [22], kamroq foizi rus, moʻgʻul va koreyslar edi . Ular, shuningdek, Evropa, Amerika, Hindiston, Avstraliya va Yangi Zelandiyalik harbiy asirlarni ham oʻz ichiga olgan boʻlishi mumkin. [64][65][66] 731-boʻlinmada ishlagan, Yokusan Sonendan nomi bilan ham tanilgan Yaponiya yoshlar korporatsiyasi aʼzolaridan biri aytishicha tajribalarda nafaqat xitoyliklar, ruslar va koreyslar, balki amerikaliklar, britaniyaliklar va fransuzlar ham bõlgan. [67] Sheldon Xarris qurbonlar odatda siyosiy dissidentlar, kommunistik tarafdorlar, oddiy jinoyatchilar, qashshoq fuqarolar va aqliy nogironlar ekanligini takidlaydi. [68] Muallif Seyichi Morimuraning hisob-kitoblariga koʻra, Pingfang lagerida halok boʻlgan qurbonlarning deyarli 70% xitoyliklar (jumladan, harbiy va tinch aholi), [69] qurbonlarning 30% ga yaqini esa ruslardir. [70]

731-bõlinmaga tarkibiga kirmagan Mukden lagerida (Amerika, Britaniya, Avstraliya va Yangi Zelandiya askarlari saqlanadigan) harbiy asir sifatida qamoqqa olingan, Qirollik armiyasining qurol-yaroqli korpusi mayori Robert Piti (1903-1989) ittifoqchilar katta ofitseri edi. U asirlikda boʻlganida maxfiy kundalik yuritadi. [71][72] U 1981 yilda Imperator urush muzeyida intervyu olingan va audio yozuv lentalari IWM arxivida saqlanadi. [73] Piti shunday deydi: „Bu joy Menga Dantening doʻzaxini eslatdi — bu erga kirganlarning hammasi umidi sõnadi. . . . .“ Uning kundaligida profilaktik emlashlar sifatida yashiringan yuqumli kasalliklarning muntazam inʼektsiyalari qayd etilgan. Uning 1943 yil 30 yanvardagi yozuvida shunday deyilgan: „Hamma 5 sm³ Tifo-paratif A ga emlandi“ 1943-yil 23-fevraldagi yozuvda: „142 oʻlik uchun dafn marosimi. 5 kun ichida 186 kishi vafot etdi, barchasi amerikaliklar“. [74][75]

731-boʻlinm aʼzosi tomonidan qilingan qamoqxona kameralarining eskizi. Sakkiz burchakli eskiz bosim kamerasini ifodalaydi.

731-bõlinmaga kirganlarning hech biri tirik chiqmadi. Mahkumlar odatda tunda 731-boʻlinmaga ventilyatsiya teshigi boʻlgan, lekin derazalari boʻlmagan qora rangga boʻyalgan avtomashinalarda olib kelingan. [76] Mashina asosiy darvoza oldida toʻxtab, haydovchilardan biri qoʻriqxonaga borib, qoʻriqchiga xabar berardi. Keyin oʻsha qoʻriqchi qamoqxonadagi „Maxsus guruh“ga qoʻngʻiroq qilardi (Shiro Ishiining akasi ushbu maxsus guruhni boshqargan). [77][78] Keyin mahbuslar markaziy binoning ostidan qazilgan yashirin tunnel orqali ichki qamoqxonalarga olib ketilar edi. [79] Turmalardan birida ayollar va bolalar (8-bino), ikkinchisida esa erkaklar (7-bino) joylashgan. Ichki qamoqxonada texnik xodimlar mahbuslardan qon va axlat namunalarini olishardi, buyraklar faoliyatini tekshirishardi va boshqa jismoniy maʼlumotlarni toʻplashardi. [80] Sogʻlom va tajriba uchun yaroqli deb topilgan mahbuslar ismlarini yoʻqotardilar va ularga to õlgunlariga qadar uch xonali raqam berilardi. Qachonki mahbuslar oʻzlari oʻtkazgan tajribalardan soʻng vafot etgan boʻlsa, 1-boʻlim kotibi ularning raqamlarini indeks kartasidan õchirib, qamoqxonaga yangi kelganlarga berish uchun oʻlgan mahbusning raqamini olib ketardi. [81]

Mahkumlar va 731-boʻlinma xodimlari oʻrtasida „doʻstona“ ijtimoiy muloqotning kamida bitta holati qayd etilgan. Texnik Naokata Ishibashi ikki mahbus ayol bilan muloqot qiladi. Mahbuslardan biri 21 yoshli xitoylik ayol, ikkinchisi esa 19 yoshli sovet qizi edi. Ishibashi qayerdan kelganini soʻraydi va u Ukrainadan ekanligini bildi. Ikki mahbus Ishiboshiga qoʻlga olinganidan beri oʻz yuzlarini koʻzguda koʻrmaganliklarini aytib, undan kõzgu berishini iltimos qilishadi. Ishibashi kamera eshigidagi teshikdan ularga koʻzgu koʻrsatib beradi. [82] Mahbuslar etarlicha sogʻlom boʻlsa, tajribalar uchun qayta-qayta foydalanilgan. Mahkumning oʻrtacha umr koʻrishi boʻlinamga kirgandan keyin 2 oyni tashkil etardi. Baʼzi mahbuslar boʻlinmada 12 oydan ortiq yashagan va koʻplab mahbuslar boʻlinmada tugʻilgan. [83]

Qamoqxona kameralari poli yogʻochdan edi va har birida choʻkkalab õtiriladigan hojatxona bor edi. Kameralarning tashqi devorlari va qamoqxonaning tashqi devorlari oʻrtasida boʻsh joy mavjud boʻlib, soqchilar kameralar orqasida yurishlari mumkin edi. Har bir kameraning eshigida kichik deraza bor edi. Kvantung armiyasi shtab-kvartirasining kadrlar boʻlimi boshligʻi Tamura Tadashi guvohlik berishicha, unga qamoqxonaning ichki qismini koʻrsatishganda, u kameralarga qaragan va zanjirband qilingan tirik odamlarni koʻrgan, baʼzilari aylanib yurgan, boshqalari esa juda kasal va yordamsiz holat yalangʻoch holda polda yotgan edilar. [84][85] 731-yoshlar korpusining sobiq aʼzosi Yoshio Shinozuka guvohlik berishicha, qamoqxona eshiklaridagi derazalar shunchalik kichkina ediki, ular orqali ichkarini koʻrish qiyin edi [86] Ichki qamoqxona temir eshiklari chõyandan bõlgan, toʻlaqonli himoyalangan bino edi. [77] Hech kim maxsus ruxsatnomasiz va fotosuratli guvohnomasiz u yerga kira olmas edi. Kirish/chiqish vaqtlari esa qayd etilib borilgan. [86] Ushbu ichki qamoqxonaning ikki binosida „maxsus guruh“ ishlagan. Bu jamoa oq kombinezon, armiya qalpoqlari, rezina etiklar kiygan va yon tomonlariga toʻpponcha bogʻlangan edi. [77]

Maxsus guruhning sobiq aʼzosi (ismini oshkor qilmaslikni talab qilgan) 1995 yilda boʻlinmada oʻtkazgan birinchi vivizionini haqida shunday eslaydi: He didnt Boshqa manbalar shuni koʻrsatadiki, boʻlinmada jarrohlar har qanday qichqiriq ovozini bostirish uchun vivisektsiyani boshlashdan oldin mahbuslarning ogʻziga latta (yoki tibbiy doka) tiqib qoʻyishi odatiy hol edi. [87]

Qamoqxona yuqori darajada himoyalangan bino maqomiga ega boʻlishiga qaramay, kamida bir marta muvaffaqiyatsiz qochishga urinish sodir boʻlgan. Kapral Kikuchi Norimitsuning soʻzlariga koʻra, unga boshqa boʻlinma aʼzosiga mahbus „qarshilik koʻrsatgan va eksperimentatorni eshik tutqichi bilan urgan“, keyin esa „kameradan sakrab chiqib, koridor boʻylab yugurib ketgan, kalitlarni tortib olgan va temir eshiklarni va baʼzi kamrralarni ochgan“ deb aytgan. Baʼzi mahbuslar qochib chiqishga muvaffaq boʻlishdi, ammo bular faqat jasurlar edi. Bu jasurlar otib tashlandi". [88] Seichi Morimura oʻzining „Iblisning bayrami“ kitobida bu qochishga urinish haqida batafsilroq maʼlumot beradi. Ikki rossiyalik erkak mahbus qoʻllari kishanlangan kamerada edi, ulardan biri oʻzini kasaldek koʻrsatib, polda yotardi. Bu noodatiy holat deb hisoblagan xodimning eʼtiborini tortdi. Bu xodim kameraga kirishga qaror qildi. Yerda yotgan rus birdan oʻrnidan irgʻib, qorovulni yiqitdi. Ikki rus qoʻl kishanlarini yechib, kalitlarni olib, baqirib boshqa kameralarni ochishdi. Ayrim mahbuslar, jumladan, ruslar va xitoylar ham koridorlarda dovdirab yurib, baqirishda davom etishdi. Bir rus 731-boʻlinma aʼzolariga baqirib, tajriba ob’ekti sifatida foydalanishdan koʻra otib tashlashni talab qildi. Bu rus otib oʻldirilgan. [89] Ushbu qochishga urinishning guvohi boʻlgan xodimlardan biri shunday deb eslaydi: "Biz hammamiz maʼnaviy jihatdan erkinlik va qurolsiz „marutalar“ oldida adashib qoldik. Oʻshanda biz qalbimizda adolat biz tomonda emasligini anglagan edik" [89] Afsuski, 731-bõlinma mahbuslari uchun qochishning iloji yoʻq edi. Agar ular toʻrtburchakdan qochib qutulishga muvaffaq boʻlishsa ham (oʻzi xodimlar bilan toʻla mustahkam bino), ular majmuani butun perimetri bõylab oʻrab turgan 3 metr balandlikdagi gʻisht devoridan oʻtishlari kerak edi, keyin esa elektrlashtirilgan sim bilan toʻldirilgan quruq xandaqdan oʻtishlari kerak edi. (bõlinmaning aerofotosuratlarida koʻrish mumkin). [90]

Qizigʻi shundaki, shunchaki yapon boʻlish, boʻlinma qurboni boʻlishdan va mahbuslar kabi vivisektsiya qilinishdan himoyalamaydi. Maxsus guruh yordamchisi Yoshio Tamura 731-boʻlinmaning birinchi boʻlimi xodimi Yoshio Sudo vabo bakteriyalarini ishlab chiqarish natijasida bubonli vabo bilan kasallanganini esladi. Keyin maxsus guruhga Sudoni vivisektsiya qilish buyurildi. Tamura shunday eslaydi: Sudo had Bundan tashqari, 731-yoshlar korpusi aʼzosi Yoshio Shinozuka guvohlik berishicha, uning doʻsti kichik yordamchi Mitsuo Xirakava tasodifan oʻlat bilan kasallanganligi sababli vivisektsiya qilingan. [91]

Bõlinmaning mashxur aʼzolari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shiro Ishii, 731-bõlinmasi komandiri
Ryoichi Naito
Yoshimura Xisato

2018-yil aprel oyida Yaponiya Milliy arxivi Shiga tibbiyot fanlari universiteti professori Katsuo Nishiyamaga 731-boʻlinmaning 3607 aʼzosining deyarli toʻliq roʻyxatini oshkor qildi. Xabar qilinishicha, Nishiyama boʻlinma haqida keng õrganilishi uchun roʻyxatni onlayn nashr qilmoqchi. [92] Ilgari eʼlon qilingan aʼzolarga quyidagilar kiradi:

  • General-leytenant Shiro Ishii
  • Podpolkovnik Ryoichi Naito, Green Cross farmatsevtika kompaniyasi asoschisi
  • Professor, general-mayor Masaji Kitano, qoʻmondon, 1942-1945 [27] [93] :137
  • Yoshio Shinozuka
  • Yasuji Kaneko
  • Kazuhisa Kanazava, 731-bõlinmaning 673-filialining 1-boʻlimi boshligʻi
  • Ryoichiro Hotta, 731-bõlinmaning Xaylar filiali aʼzosi
  • Shigeo Ozeki, fuqarolik xodimi [60] :243
  • Kioyashi Mineoi, fuqarolik xodimi [60] :243
  • Masateru Saito, fuqarolik xodimi [60] :243
  • General-mayor Xitoshi Kikuchi, tadqiqot boʻlimi boshligʻi, 1942-1945 [93] :133
  • General-leytenant [ismi nomaʼlum] Yasazaka, shifokor [93] :241
  • Yoshio Furuichi, 731-bõlinmaning Sunyu filiali talabasi [60] :243

Xabarovskdagi urush jinoyati boʻyicha sud jarayonlarida rasman sudlangan va hukm qilingan oʻn ikki aʼzosi ham bor edi.

Hech qachon ayblanmagan boshqa gumon qilingan yapon urush jinoyatchilari orasida urushdan keyingi uchta bosh vazirlar bor: Hatoyama Ichiro (1954-1956), Ikeda Hayato (1960-1964) va Kishi Nobusuke (1957). [94]

Xabarovskdagi urush jinoyati boʻyicha sud jarayonida 731-boʻlim aʼzolari hukm qilindi
Ism Harbiy pozitsiya Birlik holati [60] :5 Birlik Mehnat lagerida hukm qilingan yillar [60] :534–535
Kiyoshi Shimizu Podpolkovnik Bosh boʻlim boshligʻi, 1939-1941, ishlab chiqarish boʻlimi boshligʻi, 1941-1945 [93] :131 731 25
Otozo Yamada General Toʻgʻridan-toʻgʻri boshqaruvchi, 1944-1945 [93] :232 731, 100 25
Ryuji Kajitsuka Tibbiyot xizmati general-leytenanti Tibbiyot boshqarmasi boshligʻi [93] :131 731 25
Takaatsu Takahashi Veterinariya xizmati general-leytenanti Veterinariya xizmati boshligʻi 731 25
Tomio Karasava Tibbiyot xizmati mayori Boʻlim boshligʻi 731 20
Toshixide Nishi Tibbiyot xizmati podpolkovnigi Boʻlim boshligʻi 731 18
Masao Onoue Tibbiyot xizmati mayori Filial boshligʻi 731 12
Zensaku Xirazakura Leytenant Ofitser 100 10
Kazuo Mitomo Katta serjant Aʼzo 731 15
Norimitsu Kikuchi Kapral Shartli sudlanuvchining tibbiy buyrugʻi Filial 643 2
Yuji Kurushima [yoʻq] Laboratoriya tartibi Filial 162 3
Shunji Sato Tibbiyot xizmati general-mayori Tibbiy xizmat boshligʻi [93] :192 731, 1644 20

Divizionlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

731-bõlinma sakkizta divizionga boʻlingan:

  • 1-divizion: tirik odamlardan foydalangan holda vabo, vabo, kuydirgi, tif va sil kasalliklari boʻyicha tadqiqotlar; shu maqsadda uch-toʻrt yuzga yaqin odamni oʻz ichiga oladigan qamoqxona qurilgan
  • 2-divizion: sohada qoʻllaniladigan biologik qurollar boʻyicha tadqiqotlar, xususan mikroblar va parazitlarni tarqatish uchun asboblar ishlab chiqarish
  • 3-divizion: biologik vositalarni oʻz ichiga olgan qobiqlarni ishlab chiqarish; Harbin shahrida joylashgan
  • 4-divizion: bakteriyalarni ommaviy ishlab chiqarish va saqlash [95]
  • 5-divizion: kadrlar tayyorlash
  • 6-8 divizionlar: uskunalar, tibbiy va maʼmuriy birliklar

Obyektlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harbin bioqurol zavodi. Tashrif buyuruvchilar uchun ochiq
Bugun saytda maʼlumot belgisi

731-boʻlimada qoʻmondonligi ostida boshqa boʻlinmalar ham mavjud edi. Yaponiyaning biologik qurol dasturlari homiyligida yana bir qancha boʻlinmalar ham mavjud bõlgan Aksariyat yoki barcha boʻlinmalarda filiallar mavjud boʻlib, ular koʻpincha „bõlinmalar“ deb ham atalardi. 731-bõlinma Harbin kompleksining oʻziga tegishli boʻlishi mumkin yoki u tashkilot va uning boʻlimlari, boʻlinmalari va ularning filiallariga tegishli boʻlishi ham mumkin.

731-bõlinma majmuasi 6 km² maydonni egallagan va 150 dan ortiq binolardan iborat edi. Ob’ektlarning mustahkamligi ularni bombardimon qilish orqali yoʻq qilishni qiyinlashtirardi. Kompleksda turli zavodlar mavjud edi. Unda burgalar yetishtirish uchun 4500 ga yaqin konteyner, turli xil kimyoviy moddalar ishlab chiqarish uchun oltita qozon va biologik vositalar ishlab chiqarish uchun 1800 ga yaqin konteyner bor edi. Bir necha kun ichida taxminan 30 kg bubonli vabo bakteriyasi ishlab chiqarilishi mumkin edi.

731-bõlinmaga tutash (filial) obyektlarining baʼzilari hali ham Xitoyning turli sanoat kompaniyalari tomonidan foydalanilmoqda. Bir qismi saqlanib qolgan va Urush jinoyatlari muzeyi ga aylantirilgan hamda tashrif buyuruvchilar uchun ochiq. [96]

Filiallar[tahrir | manbasini tahrirlash]

731-Boʻlimi Linkou (162-filial), Mudanjiang, Hailin (643-filial), Sunwu (673-filial), toán va Hailar (543-filial) filiallariga ega edi. [60] :60, 84, 124, 310

Tokyo[tahrir | manbasini tahrirlash]

731-boʻlinmaga tegishli tibbiyot maktabi va tadqiqot muassasasi Ikkinchi jahon urushi paytida Tokioning Shinjuku tumanida ishlagan. 2006 yilda urush paytida maktabda ishlagan hamshira Toyo Ishii 1945 yilda Yaponiya taslim boʻlganidan koʻp oʻtmay, maktab hududida jasadlar va jasadlarning boʻlaklarini koʻmishda yordam berganini aytadi. Bunga javoban 2011-yil fevral oyida Sogʻliqni saqlash vazirligi ushbu joyni qazishni boshladi. [97]

Tokio sudlari 2002 yilda 731-boʻlinma biologik urush tadqiqotlarida qatnashganligini tan olgan boʻlsa-da Yaponiya hukumati tajriba oʻtkazilgan odamlarga nisbatan sodir etilgan vahshiylikni rasman tan olmadi va Xitoy hukumatining armiya tibbiyot maktabi yaqinida topilgan inson qoldiqlarini (jumladan, bosh suyagi va tana suyaklarni) aniqlash uchun DNK namunalari bõyicha soʻrovini rad etdi.

1945 yilda Tokiodagi Kyushu imperatorlik universitetida, urib tushirilgan B-29 samolyotidagi AQSh harbiy asirlari ustida halokatli tibbiy tajribalar oʻtkazilgan edi. [98]

Taslim boʻlish va immunitet[tahrir | manbasini tahrirlash]

Operatsiyalar va tajribalar urush oxirigacha davom etadi. Ishii 1944 yil may oyidan beri Tinch okeani urushida biologik qurollardan foydalanishni xohlagan, ammo uning urinishlari bir necha bor rad etilgan.

Dalillarni yoʻq qilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

1945 yil avgust oyida Qizil Armiya kelishi bilan boʻlinma oʻz ishini shoshilinch ravishda yõq qilishga majbur boʻldi. Tokiodagi vazirliklar barcha dalillar va ayblovchi materiallarni, shu jumladan Pingfangdagilarni yoʻq qilishni buyurdilar. Potensial guvohlar, masalan, qolgan 300 nafar mahbuslar gaz yoki zahar bilan zaharlangan, 600 nafar xitoylik va manjuriya ishchilari esa otib tashlangan. Ishii guruhning har bir aʼzosiga gʻoyib boʻlishni va „bu sirni õzi bilan qabrga olib ketishni“ buyuradi. [99] Qolgan xodimlar qoʻlga olingan taqdirda õz joniga qasd qilish uchun kaliy siyanid flakonlari chiqarildi.

Ishii urushning soʻnggi kunlarida oʻz faoliyatining dalillarini yoʻq qilish uchun majmuani portlatib yuboradi, ammo majmua mustaxkam bõlganligi uchun ham uning kõp qismi saqlanib qolgan.

1945 yilda vayron qilingan 731-bõlinma binosining fotosurati

Amerika immuniteti taqdim etishi.[tahrir | manbasini tahrirlash]

1945 yilda taslim boʻlganidan keyin Yaponiyadagi shaxslar orasida 1945 yil sentyabr oyida Amerikaning Sturgess kemasi orqali Yokogamaga kelgan podpolkovnik Myurrey Sanders ham bor edi. Sanders juda hurmatga sazovor mikrobiolog va Amerikaning biologik qurollar boʻyicha harbiy markazining aʼzosi edi. Sandersning vazifasi Yaponiyaning biologik urush faolligini tekshirish edi. Yaponiyaga kelganida u 731-qism nima ekanligini bilmas edi. [56] Sanders oxir-oqibat yaponlarga sovetlarni rasmga olib kirish bilan tahdid qilguniga qadar, amerikaliklar bilan biologik urush haqida juda kam maʼlumot berilar edi. Yaponlar sovet huquqiy tizimi ostida jinoiy javobgarlikka tortilmaslikni xohlashdi, shuning uchun ertasi kuni ertalab u tahdid qilganidan keyin Sanders Yaponiyaning biologik urushdagi ishtiroki tasvirlangan qoʻlyozmani oldi. [100] Sanders bu maʼlumotni Ittifoqchilar bosib olgan davrda Yaponiyani qayta qurish uchun mas’ul boʻlgan Ittifoq kuchlarining Oliy qoʻmondoni boʻlgan general Duglas MakArturga olib bordi. MakArtur yaponiyalik maʼlumot beruvchilar bilan kelishuvga erishdi: [101] U 731-boʻlim shifokorlariga, shu jumladan ularning rahbariga yashirincha immunitet berdi, evaziga urush davridagi boshqa ittifoqchilarga emas, balki Amerikaga biologik urush boʻyicha tadqiqotlari va insoniy tajriba maʼlumotlari bilan taʼminlash evaziga. . [1] Amerika ishgʻol maʼmurlari sobiq boʻlinma aʼzolarining faoliyatini, jumladan, ularning xatlarini oʻqish va tsenzura qilishni nazorat qildi. [102] Amerikaliklar tadqiqot maʼlumotlarini qimmatli deb hisoblashdi va boshqa davlatlar, xususan, Sovet Ittifoqi biologik qurollar boʻyicha maʼlumotlarga ega boʻlishini xohlamadilar. [103]

Tokiodagi urush jinoyatlari tribunali yaponiyaliklarning xitoylik fuqarolar ustidan „zaharli zardoblar“ bilan tajribalari haqida faqat bitta maʼlumotni eshitgan. Bu 1946 yil avgust oyida boʻlib oʻtgan va Xitoy prokurorining yordamchisi Devid Satton tomonidan qoʻzgʻatilgan. Yaponiyalik advokatning taʼkidlashicha, daʼvo noaniq va tasdiqlanmagan va tribunal prezidenti ser Uilyam Uebb tomonidan dalil yoʻqligi sababli rad etilgan. Mavzuni Sutton koʻproq taʼqib qilmadi, ehtimol u 731-boʻlim faoliyatidan bexabar edi. Uning sudda unga murojaat qilishi tasodifiy boʻlgan deb ishoniladi.

Alohida sovet sudlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tokiodagi sud jarayonlarida bu masala boʻyicha ommaviy ravishda sukut saqlagan boʻlsa-da, Sovet Ittifoqi bu ishni davom ettirdi va Xabarovsk urushida 731-boʻlinma va unga qarashli Nankindagi 1644-sonli biologik urush qamoqxonalari va Changchundagi 100-boʻlimning oʻn ikki oliy harbiy rahbarlari va olimlarini jinoiy javobgarlikka tortdi. Jinoyat sudlari . Urush jinoyatlari, shu jumladan mikrob urushi uchun javobgarlikka tortilganlar qatoriga Manchuriyani bosib olgan million kishilik Kvantun armiyasining bosh qoʻmondoni general Otozo Yamada ham kiritilgan.

1949 yil dekabr oyida Xabarovskda qoʻlga olingan yapon jinoyatchilari ustidan sud boʻlib oʻtdi. Sud jarayonining uzun qisman stenogrammasi kelasi yili Moskvadagi chet tillardagi nashriyot, jumladan, ingliz tilidagi nashri tomonidan turli tillarda chop etildi. [104] Xabarovsk sudining bosh prokurori Nyurnberg sudida sovet prokurorlaridan biri boʻlgan Lev Smirnov edi. 731-boʻlimda tajriba oʻtkazgan yapon shifokorlari va armiya qoʻmondonlari Xabarovsk sudi tomonidan Sibir mehnat lagerida ikki yildan 25 yilgacha boʻlgan muddatga hukm qilindi. Qoʻshma Shtatlar sud jarayonlarini tan olishdan bosh tortdi va ularni kommunistik propaganda sifatida baholadi. [105] Yaponiyalik jinoyatchilarga nisbatan chiqarilgan hukmlar sovet meʼyorlari boʻyicha gʻayrioddiy darajada yumshoq edi va sudlanuvchilarning biridan boshqasi 1950-yillarda Yaponiyaga qaytib keldi (qolgan mahbus kamerada oʻz joniga qasd qilgan). Propaganda ayblovlari bilan bir qatorda, AQSh sud jarayonlari bir necha yuz ming yapon harbiy asirlariga nisbatan Sovetlarning muomalasidan chalgʻitish vazifasini oʻtashini ham taʼkidladi; Shu bilan birga, SSSR Qoʻshma Shtatlar Yaponiyaning insoniy tajribalari haqida maʼlumot evaziga diplomatik yumshoqlik berganini taʼkidladi. AQSh va SSSRning ayblovlari toʻgʻri edi va yaponiyaliklar Sovetlarga oʻzlarining biologik eksperimentlari toʻgʻrisida sudga nisbatan yumshoqlik uchun maʼlumot berishgan deb ishoniladi. [106] Buni Sovet Ittifoqining Manchuriyadagi 731-boʻlimdan olingan hujjatlardan foydalangan holda Sverdlovskda biologik qurollar inshootini qurishi tasdiqlaydi. [107]

Qoʻshma Shtatlar ishgʻoli ostida rasmiy sukunat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yuqorida aytib oʻtilganidek, Amerika ishgʻoli ostida 731-boʻlinma va boshqa eksperimental boʻlinmalar aʼzolariga ozodlikka chiqishga ruxsat berildi. 1947 yil 6 mayda Duglas MakArtur Ittifoqchi kuchlarning Oliy qoʻmondoni sifatida Vashingtonga shunday deb yozdi: "Qoʻshimcha maʼlumotlar, ehtimol Ishiining baʼzi bayonotlari, ehtimol, maʼlumotlar razvedka kanallarida saqlanishi va saqlanmasligi haqida yaponlarga xabar berish orqali olinishi mumkin. „harbiy jinoyatlar“ dalili sifatida foydalanish mumkin. [1]

1644-boʻlimning bitiruvchisi Masami Kitaoka 1947 yildan 1956 yilgacha Yaponiya Milliy Sogʻliqni saqlash fanlari institutida ishlagan vaqtida istamagan yapon mavzularida tajribalar oʻtkazishni davom ettirdi. U mahbuslarni rikketsiya bilan kasallangan va ruhiy salomatlik bilan kasallangan bemorlarni tif bilan yuqtirgan. [108] Shiro Ishii, boʻlim boshligʻi sifatida, AQShga insoniy eksperimental tadqiqot materiallarini taqdim etgani uchun AQSh ishgʻol hokimiyati tomonidan urush jinoyatlariga qarshi immunitetga ega boʻldi. 1948 yildan 1958 yilgacha hujjatlarning 5% dan kamrogʻi mikrofilmga oʻtkazildi va Yaponiyaga joʻnatilishidan oldin AQSh Milliy arxivida saqlangan. [109]

Yapon OAVlarida yoritilishi va muhokamasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

731-qism faoliyati haqidagi yapon munozaralari 1950-yillarda, Amerikaning Yaponiyani bosib olishi tugaganidan keyin boshlangan. 1952 yilda Nagoya shahar pediatriya kasalxonasida oʻtkazilgan, bir kishining oʻlimiga sabab boʻlgan [110] Keyinchalik oʻsha oʻn yil ichida jurnalistlar hukumat tomonidan Sadamichi Xirasavaga tegishli qotilliklar aslida 731-boʻlim aʼzolari tomonidan amalga oshirilgan deb gumon qilishdi. 1958 yilda yapon yozuvchisi Shūsaku Endo "Dengiz va zahar " kitobini nashr etdi, bu haqiqiy voqeaga asoslangan deb taxmin qilinadi.

Muallif Seyichi Morimura 1981-yilda „Iblisning ochkoʻzligi“ („Iblisning ochkoʻzligi“)ni, 1983-yilda "Iblisning ochkoʻzligi: davomi"ni nashr etdi. Ushbu kitoblar 731-qismning „haqiqiy“ operatsiyalarini ochib berish uchun moʻljallangan edi, ammo birlikka aloqasi boʻlmagan fotosuratlar notoʻgʻri berilgan, bu ularning toʻgʻriligiga shubha tugʻdirgan. [111][112]

Shuningdek, 1981 yilda Xitoyda Ken Yuasa tomonidan inson hayotining birinchi toʻgʻridan-toʻgʻri guvohligi paydo boʻldi. Oʻshandan beri yapon tilida yana koʻplab chuqur guvohliklar paydo boʻldi. 2001-yilda suratga olingan " Yapon iblislari " hujjatli filmi asosan Xitoy tomonidan asirga olingan va keyinchalik ozod qilingan 731-boʻlimning 14 nafar aʼzosi bilan suhbatlardan iborat edi. [113]

Urushdan keyingi tibbiyot tadqiqotlaridagi ahamiyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Urushdan keyingi davrda amerikalik tadqiqotchilar oʻrtasida inson tajribalari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar Amerika biologik qurollari va tibbiyotining rivojlanishi uchun unchalik ahamiyatga ega emasligi haqida konsensus mavjud edi. Urushdan keyingi hisobotlar, odatda, maʼlumotlarni „xom va samarasiz“ deb baholadi, bir mutaxassis hatto „havaskorlik“ deb hisobladi. [114] Xarrisning fikriga koʻra, amerikalik olimlar uni olishni xohlashlarining sababi, qonuniy va axloqiy taqiqlar ularning tadqiqot natijalariga taʼsir qilishi mumkinligiga ishonib, taqiqlangan meva tushunchasi bilan bogʻliq. [115]

Yaponiya hukumatining rasmiy javobi[tahrir | manbasini tahrirlash]

  731-boʻlim alohida muammoni keltirib chiqaradi, chunki Amerika Qoʻshma Shtatlari ommaviy ravishda qoralagan natsistlarning insoniy eksperimentidan farqli oʻlaroq, 731-boʻlinmaning faoliyati keng jamoatchilikka faqat sobiq boʻlinma aʼzolarining guvohliklaridan maʼlum va guvohlikdan tovon toʻlash uchun foydalanish mumkin emas. Bu yerga. 

Yapon tarixi darsliklarida odatda 731-qismga havolalar mavjud, ammo bu tamoyilga muvofiq ayblovlar haqida batafsil maʼlumot berilmaydi. [116][117] Saburo Ienaganing " Yaponiyaning yangi tarixi " asarida zobitlarning guvohliklari asosida batafsil tavsif berilgan. Taʼlim vazirligi guvohlik etarli emasligi sababli, davlat maktablarida oʻqitilishidan oldin uning darsligidan ushbu parchani olib tashlashga harakat qildi. Yaponiya Oliy sudi 1997 yilda koʻrsatuv haqiqatan ham etarli ekanligini va uni olib tashlashni talab qilish soʻz erkinligining noqonuniy buzilishi deb qaror qildi. [118]

1997 yilda xalqaro huquqshunos Kōnen Tsuchiya bir topshirilgan sinf harakat professor Makoto Ueda tomonidan topshirilgan dalillar yordamida Unit 731 harakatlari uchun tovon talab, Yaponiya hukumatiga qarshi daʼvo Rikkyo universiteti . Yaponiyaning barcha sud darajalari daʼvoni asossiz deb topdi. Inson tajribasi mavjudligi toʻgʻrisida hech qanday fakt aniqlanmagan, ammo sud qaroriga koʻra, reparatsiyalar milliy sud ishlari bilan emas, balki xalqaro shartnomalar bilan belgilanadi. 

2002 yil avgust oyida Tokio okrug sudi birinchi marta Yaponiya biologik urush olib borganligi haqida qaror chiqardi. Raislik qiluvchi sudya Koji Ivata 731-boʻlinma Yaponiya Imperator armiyasi shtab-kvartirasi buyrugʻiga binoan 1940-1942 yillar oraligʻida xitoylik tinch aholiga bakteriologik qurol qoʻllagan, Quzhou, Ningbo va Changde shaharlarida vabo va tif kabi kasalliklarni tarqatgan. Biroq, u jabrlanuvchilarning tovon toʻlash haqidagi daʼvolarini, ular allaqachon xalqaro tinchlik shartnomalari bilan hal qilingan, deb rad etdi. [119]

2003 yil oktyabr oyida Yaponiya Vakillar palatasi aʼzosi soʻrov yubordi. Bosh vazir Junichiro Koidzumi Yaponiya hukumati 731-boʻlim bilan bogʻliq hech qanday yozuvga ega emasligini aytdi, ammo hukumat masalaning jiddiyligini tan oldi va kelajakda mavjud boʻlgan barcha yozuvlarni eʼlon qiladi. 2018-yil aprel oyida Yaponiya Milliy arxivi Shiga tibbiyot fanlari universiteti professori Katsuo Nishiyama soʻroviga javoban 731-boʻlimning 3607 nafar aʼzosining ismlarini eʼlon qildi. [120]

Chet elda[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi Jahon Urushidan keyin Maxsus Tekshiruvlar boshqarmasi AQShga kirishi taqiqlangan Axis bilan hamkorlik qilishda gumon qilinganlar va taʼqibchilar roʻyxatini tuzdi. Ular kuzatuv roʻyxatiga 60 000 dan ortiq ism qoʻshgan boʻlsa-da, ular faqatgina 100 dan kam yapon ishtirokchilarini aniqlashga muvaffaq boʻlishdi. 1998 yilda DOJ va ravvin Avraam Kuper oʻrtasidagi yozishmalarda OSI direktori Eli Rozenbaum bunga ikki omil sabab boʻlganini aytdi. (1) Evropada AQSh tomonidan qoʻlga olingan hujjatlarning aksariyati oʻz hukumatlariga qaytarilgunga qadar mikrofilmga olingan boʻlsa-da, Mudofaa vazirligi oʻzining katta hujjatlar toʻplamini Yaponiya hukumatiga qaytarishdan oldin mikrofilmga tushirmaslikka qaror qildi. (2) Yaponiya hukumati, shuningdek, urushdan keyin OSIga ushbu va tegishli yozuvlarga mazmunli kirish huquqini bera olmadi, boshqa tomondan, Evropa mamlakatlari asosan hamkorlikda boʻldilar, [121] ularning umumiy taʼsiri bu maʼlumotlarga tegishli. bu shaxslarni aniqlash, aslida, tuzalib boʻlmaydi.

Ommaviy madaniyatda[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chop etish vositalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Avstraliyalik yozuvchi Richard Flanaganning 2014-yilda Buker mukofoti sovrindori boʻlgan "Chuqur Shimolga boʻlgan tor yoʻl " romani 731-boʻlimda xizmat qilgan shifokor tomonidan sodir etilgan vahshiyliklarga keng qamrovli ishora qiladi.
  • Oʻrmon dengizi (pol. Leśne morze) (1960), polshalik yozuvchi va pedagog Igor Nyuerlining romani. Osiyodan tashqarida nashr etilgan birinchi kitob boʻlinmada sodir etilgan vahshiyliklarga ishora qiladi.
  • Amerikalik yozuvchi va xitoylik tarjimon Ken Liuning „Qogʻoz menagerie “ kitobida chop etilgan „Tarixni tugatgan odam: Hujjatli film“ (2011) romani: Ilmiy kashfiyot qurbonning avlodiga vahshiyliklarga guvoh boʻlish va haqiqatni bilish uchun oʻtmishga qaytish imkonini beradi. boʻlinmada amalga oshirilgan.
  • Janet Evanovichning Stefani Olxoʻri turkumidagi " Tricky Twenty-Two „ romani uning antagonisti sifatida 731-qismga berilib ketgan va birlikning bubonli vabo tarqalishini qayta yaratishga urinayotgan aqldan ozgan biologiya professori tasvirlangan.
  • Klayv Kassler va Rassell Bleykning Fargo sarguzashtlari seriyasidagi “Sulaymon laʼnati " romani ushbu boʻlinmani oʻz syujetida, Guadalkanal orolida yashirin insoniy tajriba atrofida oʻz ichiga oladi.
  • Grimnoire Series , Larri Korreyaning muqobil-tarixiy romanlari turkumi, 731-boʻlimda Yaponiya Imperiyasi mahbuslari ustidan shafqatsiz sehrli tajribalar oʻtkaziladi.
  • Uorren Ellis tomonidan yozilgan va Xaver Pulido tomonidan tasvirlangan DC Comics tomonidan yozilgan Hellblazer № 142- sonli „ Setting Sun“ hikoyasi hikoyasida urush paytida 731-boʻlimda shifokor boʻlib ishlagan va odamlarda tajribalar oʻtkazgan xayoliy qahramon tasvirlangan.
  • My Hero Academia mangasida genetik jihatdan oʻzgartirilgan irqni yaratish uchun odamlarda tajribalar oʻtkazadigan aqldan ozgan olim birinchi marta Shiga Maruta sifatida tanishtirildi. Maruta loyihasi bilan bogʻliqligi sababli, bu, ayniqsa Xitoyda, Tencent va Bilibili oʻz platformalaridan manga olib tashlagan holda katta tortishuvlarga sabab boʻldi. [122] Haftalik Shonen Jump jurnali ham, muallif Kohei Xorikoshi ham Twitter’da uzr soʻrab bayonotlar chiqarishdi [122] va keyingi nashrlarda personaj nomi oʻzgartirildi. [123]

Filmlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

731-qismning vahshiyliklari haqida bir necha filmlar suratga olingan.

  • Gobi va Xingan orqali (1981); SSSR, Moʻgʻuliston, Sharqiy Germaniyaning birgalikda ishlab chiqarilishi. Mini serial (2 qism).
  • "Dengiz va zahar" (1986), Yaponiya, rejissyor Kei Kumai
  • Quyosh ortidagi odamlar (1988), Xitoy, rejissyor Tun Fey Mou
  • 731-qism: Iblis laboratoriyasi (1992), Xitoy, rejissyor Godfrey Xo
  • 731: Doʻzaxning ikkita versiyasi (2007), Jeyms T. Xong tomonidan ishlab chiqarilgan; Xitoy va Yaponiya tomonidan 731-qism haqidagi hujjatli film [124]
  • Pichoq falsafasi (2008), Rossiya, rejissyor Andrey Iskanov
  • "Oʻlik mina" (2012), Indoneziya, rejissyor Stiven Sheyl va 731-sonli blokning xayoliy versiyasiga asoslangan.
  • Dongju: Shoir portreti (2016), Janubiy Koreya, rejissyor Li Junik, oʻlgan shoir Yun Dong Ju tasvirlangan
  • "Aygʻoqning xotini" (2020), Yaponiya, rejissyor Kiyoshi Kurosava va 2020-yilda Venetsiya kinofestivalida „Eng yaxshi rejissyor“ uchun „Kumush sher“ mukofotini qoʻlga kiritdi.
  • Cliff Walkers (2021), Xitoy, rejissyor Chjan Yimou

Musiqa[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • „Naslchilik uyi“ (1994), Bryus Dikkinson . 731-boʻlinma tomonidan sodir etilgan vahshiylik va amerikaliklar tomonidan boʻlinma shifokorlariga berilgan immunitet tasvirlangan "Ajdaho koʻz yoshlari " diskining bitta qismi.
  • „Unit 731“ (2009), Amerika thrash metal guruhi Slayer . World Painted Blood albomidagi qoʻshiq 731-qismda sodir boʻlgan voqealar va vahshiyliklarni tasvirlaydi.
  • „Unit 731“ (2011), Power electronic band Brandkommando
  • Anaal Nathrakhning The Whole of Law albomidan olingan „Va siz bizning sirlarimiz uchun yolvorasiz“ (2016) 731-qismning faoliyati va oʻtkazilgan tajribalar natijasida olingan maʼlumotlar evaziga AQSh amnistiyasiga ishora qiladi.
  • „Yangi abadiyat“ (2018), Silent Planet albomidan „ When the End Began“ 731-qismning insoniy tajribalari va insoniyatga qarshi boshqa jinoyatlarga ishora qiladi.
  • „Maruta“ (2009), Janubiy Koreyaning Sad Legend metall guruhi.

Televideniyada[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 731-qism — Imperator bilarmidi? . Televizion janubiy hujjatli film 1985 yilda suratga olingan va birinchi marta 13 avgustda efirga uzatilgan. [125]
  • X-Files epizodi „731“ (1995). 731-boʻlinmaning sobiq aʼzolari AQSh hukumatining maxfiy agentligi nazorati ostida odamlar ustida oʻz tajribalarini yashirincha davom ettirmoqda.
  • ReGenesis epizodi „Yonsin“ (2007). Kuydirgi va bezlar epidemiyasi Ikkinchi jahon urushi davrida Yaponiyada kuzatilgan.
  • Ombor 13- qism „40-qavat“ (2011). General Shiro Ishiining 731-qismidan olgan medali qurbonning terisiga qoʻllanganda choʻkishni taqlid qilgan.
  • Beton inqilob . Yaponlar va amerikaliklar tomonidan gʻayritabiiy odamlar ustida oʻtkazilgan tajriba 731-qismga parallel.
  • 731-qismning haqiqati: Elita tibbiyot talabalari va inson tajribalari (2017). 2017-yilda NHK hujjatli koʻrsatuvi, shu jumladan qogʻoz materiallar, yozib olish lentalari va sobiq aʼzolar va 731 boʻlimida tajriba oʻtkazgan shifokorlar bilan suhbatlar.
  • Qora roʻyxatda „General Shiro“ epizodi Shiro Ishiyga ishora qiladi.
  • Yoshimura Xisato bilan yozib olingan telefon suhbatining bir qismiga havola.

Videooʻyinlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Call of Duty: Black Ops III- da, ikkinchi DLC toʻplamiga kiritilgan Zombies xaritasi „Zetsubou no Shima“ 731-birlikdan ilhomlangan.
  • Spooky’s Jumpscare Mansion hind qoʻrqinchli oʻyinida Unit 731 eksperimentlari 9-namuna (ayniqsa, 731-birlik tajribalarida omon qolgani koʻrsatilgan), shuningdek, inson tanasining „jurnallar“ sifatida belgilanishi nuqtai nazaridan bir necha marta aniq havola qilingan: "Ular tashlab yuborayotgan oʻsha „jurnaqlar“ning hammasini olib, bir-biriga mixlab qoʻyaman. . ."

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Hal Gold, Unit 731 Testimony, 2003, p. 109.
  2. ↑ Harris, S. H. (2002) Factories of Death.
  3. ↑ Brody, Howard; Leonard, Sarah E.; Nie, Jing-Bao; Weindling, Paul (2014). „United States Responses to Japanese Wartime Inhuman Experimentation after World War II: National Security and Wartime Exigency“. Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics. 23-jild, № 2. 220–230-bet. doi:10.1017/S0963180113000753. ISSN 0963-1801. PMC 4487829. PMID 24534743.
  4. ↑ Williams, Peter, and Wallace, David (1989)
  5. ↑ Van der Kloot 2004, p. 152.
  6. ↑ Id.
  7. ↑ Harris. „Factories of Death“. 2021-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-yanvar. (Wayback Machine saytida 2021-08-08 sanasida arxivlangan)
  8. ↑ Daniel Barenblat, A plague upon humanity, 2004, p. 37.
  9. ↑ Yuki Tanaka, Hidden Horrors, 1996, p. 136.
  10. ↑ „Unit 731 and the Japanese Imperial Army's Biological Warfare Program – The Asia-Pacific Journal: Japan Focus“. apjjf.org.
  11. ↑ The Truth of Unit 731: Elite medical students and human experiments (2017).
  12. ↑ Cook, Haruko Taya. Japan at war: an oral history, 1st, New York: New Press, 1992 — 162 bet. ISBN 1565840143. 
  13. ↑ Harris, S.H.. Factories of Death: Japanese Biological Warfare, 1932–1945, and the American Cover-up. Routledge, 2002 — 63 bet. ISBN 978-0415932141. 2017-yil 8-iyulda qaraldi. 
  14. ↑ Harris, S.H.. Factories of Death: Japanese Biological Warfare, 1932–1945, and the American Cover-up. Routledge, 2002 — 334 bet. ISBN 978-0415932141. 2017-yil 8-iyulda qaraldi. 
  15. ↑ Tamura, Yoshio „Demons from the East: Unit 731“,. Japan at War: An Oral History Cook: . New York: The New Press, 1992 — 161 bet. 
  16. ↑ Gold, Hal. Japan's Infamous Unit 731: First-hand Accounts of Japan's Wartime Human Experimentation Program. Tuttle Publishing, 2019 — 222 bet. ISBN 978-0804852197. 
  17. ↑ „Unit 731: Overview“. mtholyoke.edu. 2017-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-yanvar. (Wayback Machine saytida 2017-03-08 sanasida arxivlangan)
  18. ↑ Nicholas D. Kristof New York Times, 17-mart 1995-yil.
  19. ↑ „(RARE) Unit 731 surgeon Okawa Fukumatsu (interview footage)“. (RARE) Unit 731 surgeon Okawa Fukumatsu (interview footage).
  20. ↑ „Interview with former Unit 731 member Nobuo Kamada“. 19-noyabr 2006-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-fevral 2004-yil.
  21. ↑ {{Yangiliklar manbasi}} andozasidan foydalanishda title= parametri belgilanishi kerak.
  22. ↑ 22,0 22,1 Kristof, Nicholar D.. „Unmasking Horror – A special report. Japan Confronting Gruesome War Atrocity“ (17-mart 1995-yil).
  23. ↑ Hongo. „Vivisectionist recalls his day of reckoning“ (24-oktabr 2007-yil).
  24. ↑ „CIA Special Collection ISHII, SHIRO_0005“. 2020-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-sentyabr.
  25. ↑ Harris. „Factories of Death“. 2021-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-yanvar. (Wayback Machine saytida 2021-08-08 sanasida arxivlangan)
  26. ↑ 26,0 26,1 Barenblatt, Daniel.
  27. ↑ 27,0 27,1 Christopher W., George; Cieslak, Theodore J.; Pavlin, Julie A.; Eitzen, Edward M. (August 1997). „Biological Warfare: A Historical Perspective“. The Journal of the American Medical Association. 278-jild, № 5. 412–417-bet. doi:10.1001/jama.1997.03550050074036. PMID 9244333.
  28. ↑ Biological Weapons Program-Japan Federation of American Scientists
  29. ↑ Review of the studies on Germ Warfare Tien-wei Wu A Preliminary Review of Studies of Japanese Biological Warfare and Unit 731 in the United States
  30. ↑ Naomi Baumslag, Murderous Medicine: Nazi Doctors, Human Experimentation, and Typhus, 2005, p. 207
  31. ↑ „Weapons of Mass Destruction: Plague as Biological Weapons Agent“. GlobalSecurity.org. Qaraldi: 21-dekabr 2014-yil.
  32. ↑ Barenblatt, Daniel. A Plague upon Humanity: The Secret Genocide of Axis Japan's Germ Warfare Operation, 1, New York: Harper, 2004 — 163–175 bet. ISBN 978-0060186258. 
  33. ↑ „Biohazard: Unit 731 and the American Cover-Up“. University of Michigan–Flint. 2019-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 31-may.
  34. ↑ Guillemin, Jeanne (2017). Friedrich, Bretislav; Hoffmann, Dieter; Renn, Jürgen; Schmaltz, Florian (muh.). „The 1925 Geneva Protocol: China's CBW Charges Against Japan at the Tokyo War Crimes Tribunal“. One Hundred Years of Chemical Warfare: Research, Deployment, Consequences (inglizcha). Springer International Publishing. 273–286-bet. doi:10.1007/978-3-319-51664-6_15. ISBN 978-3319516646.
  35. ↑ Hickey, Doug; Li, Scarllet Sijia; Morrison, Ceila; Schulz, Richard; Thiry, Michelle; Sorensen, Kelly (April 2017). „Unit 731 and Moral Repair“. Journal of Medical Ethics. 43-jild, № 4. 270–276-bet. doi:10.1136/medethics-2015-103177. PMID 27003420.
  36. ↑ Monchinski, Tony (2008).
  37. ↑ Neuman, William Lawrence (2008).
  38. ↑ Dwight R. Rider, Japanʼs Biological and Chemical Weapons Programs; War Crimes and Atrocities: Whoʻs Who, Whatʼs What and Whereʼs Where — 1928-1945, 14-noyabr 2018-yil 3rd Edition, p. 119, http://www.mansell.com/Resources/Rider_Whos_Who_in_Japanese_BW_2018-10-09_IN_PROCESS--SEEK-PERMISSION-TO-USE.pdf
  39. ↑ „The Nanjing Massacre and Unit 731“. Advocacy & Intelligence Index For POWs-MIAs Archives (2001). 17-oktabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-sentabr 2010-yil. (Wayback Machine saytida 2007-10-17 sanasida arxivlangan)
  40. ↑ Croddy, Eric. Weapons of Mass Destruction: Chemical and biological weapons. ABC-CLIO, 2005. ISBN 978-1851094905. 
  41. ↑ X, X. Materials On The Trial Of Former Servicemen Of The Japanese Army Charged With Manufacturing And Employing Bacteriological Weapons. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950. 
  42. ↑ Gold, Hal. Japan's Infamous Unit 731. Japan: Tuttle Publishing, 2019. 
  43. ↑ Gold, Hal. Japan's Infamous Unit 731. Japan: Tuttle Publishing, 2019 — 350 bet. 
  44. ↑ „Inside Japan's wartime factory of death“ (en-GB). Ben Hills (2013-yil 24-noyabr). Qaraldi: 2019-yil 31-may.
  45. ↑ „Asia's Auschwitz“ (en). The Sydney Morning Herald (1994-yil 17-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 27-oktyabr.
  46. ↑ Emanuel, Ezekiel. The Oxford Textbook of Clinical Research Ethics. USA: Oxford University Press, 2011. 
  47. ↑ „Self Determination by Imperial Japanese Doctors“. www.lit.osaka-cu.ac.jp. Qaraldi: 2019-yil 31-may.
  48. ↑ Kristof, Nicholas D. "Unmasking Horror — A special report.
  49. ↑ LaFleur, William. Dark medicine: rationalizing unethical medical research. USA: Indiana University Press, 2007. 
  50. ↑ Emanuel, Ezekiel. The Oxford Textbook of Clinical Research Ethics. USA: Oxford University Press, 2011 — 36 bet. 
  51. ↑ Yoshimura, Hisato. Studies on the Reactivity of Skin Vessels to Extreme Cold. Japan: Japanese Journal Of Physiology, 1950. 
  52. ↑ „(RARE) Yoshimura Hisato (excerpt of a telephone interview conducted by Mainichi Shimbun)“. (RARE) Yoshimura Hisato (excerpt of a telephone interview conducted by Mainichi Shimbun).
  53. ↑ Kei-ichi, Tsuneishi. Kieta saikin-sen butai to jiketsu shita futari no igakusha (The biological warfare unit and two physicians who committed suicide). Tokyo: Shinchosha, 1982. 
  54. ↑ Eckart, Wolfgang. Man, Medicine, and the State: The Human Body as an Object of Government Sponsored Medical Research in the 20th Century. Franz Steiner Verlag, 2006 — 191 bet. 
  55. ↑ Gold, Hal. Unit 731: Testimony. Tuttle Publishing, 2004 — 157 bet. 
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 56,4 Gold, Hal. Unit 731 Testimony, 1st, New York: Tuttle Pub., 2011 — 157–158 bet. ISBN 978-1462900824. 
  57. ↑ Gow, James. Routledge Handbook of War, Law and Technology (en). Routledge, 2019. ISBN 978-1351619974. 
  58. ↑ Sheldon Harris, Factories of Death (London, Routledge, 1994)
  59. ↑ 59,0 59,1 David C. Rapoport.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 60,5 60,6 60,7 Materials on the Trial of Former Servicemen of the Japanese Army Charged With Manufacturing and Employing Bacteriological Weapons. Foreign Languages Publishing House, 1950. 
  61. ↑ Yuki Tanaka, Hidden Horrors, Westviewpress, 1996, p. 138
  62. ↑ „[IAB8 Imperial Japanese Medical Atrocities“]. osaka-cu.ac.jp.
  63. ↑ „(RARE) Unit 731 surgeon Okawa Fukumatsu (interview footage)“. (RARE) Unit 731 surgeon Okawa Fukumatsu (interview footage).
  64. ↑ Wells, A.S.. The A to Z of World War II: The War Against Japan, The A to Z Guide Series. Scarecrow Press, 2009 — 42 bet. ISBN 978-0810870260. 2017-yil 8-iyulda qaraldi. 
  65. ↑ The devil unit, Unit 731. ７３１部隊について, accessed 17-Dec 2007-yil
  66. ↑ Buruma. „In North Korea: Wonder & Terror“. www.chinafile.com. The New York Review of Books (4-iyun 2015-yil).
  67. ↑ Gold, Hal. Japan's Infamous Unit 731: First-hand Accounts of Japan's Wartime Human Experimentation Program. United States: Tuttle Publishing, 2019 — 169–170 bet. ISBN 978-0804852197. 
  68. ↑ „Japanese Medical Atrocities in World War II“. www.vcn.bc.ca. Qaraldi: 2019-yil 10-may.
  69. ↑ „旧日本軍の７３１部隊（細菌部隊）人体実験に朝鮮人“. korea-np.co.jp. 2015-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. (Wayback Machine saytida 2016-03-04 sanasida arxivlangan)
  70. ↑ „Часть 36 из 150 – Моримура Сэйити. Кухня дьявола“. www.x-libri.ru.
  71. ↑ Robert Peaty. Diary Whilst A P.O.W. [Prisoner of War At Mukden, Manchuria], Series: China War Crimes Files, 1945–1948. The U.S. National Archives and Records Administration, 18-sentabr 1947-yil. 14-may 2016-yilda qaraldi.  (Wayback Machine saytida 2017-11-16 sanasida arxivlangan)
  72. ↑ „diary extract from Major R Peaty, 2 POWs [J A Scholl & A W Pooby killed in air raids“]. UK National Archives (18-aprel 1946-yil). Qaraldi: 14-may 2016-yil.
  73. ↑ „Audio recording of interview with Robert Peaty on five reels“. Imperial War Museum (22-aprel 1981-yil). Qaraldi: 14-may 2016-yil.
  74. ↑ „Untitled Document“. www.deepblacklies.co.uk. Qaraldi: 2020-yil 10-avgust.
  75. ↑ „Private Papers of Major R Peaty“ (en). Imperial War Museums. Qaraldi: 2020-yil 10-avgust.
  76. ↑ X, X. Materials On The Trial Of Former Servicemen Of The Japanese Army Charged With Manufacturing And Employing Bacteriological Weapons. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950 — 112 bet. 
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 Gold, Hal. Japan's Infamous Unit 731. Japan: Tuttle Publishing, 2019 — 306 bet. 
  78. ↑ X, X. Materials On The Trial Of Former Servicemen Of The Japanese Army Charged With Manufacturing And Employing Bacteriological Weapons. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950 — 366 bet. 
  79. ↑ X, X. Materials On The Trial Of Former Servicemen Of The Japanese Army Charged With Manufacturing And Employing Bacteriological Weapons. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950 — 117 bet. 
  80. ↑ Gold, Hal. Japan's Infamous Unit 731. Japan: Tuttle Publishing, 2019 — 311 bet. 
  81. ↑ X, X. Materials On The Trial Of Former Servicemen Of The Japanese Army Charged With Manufacturing And Employing Bacteriological Weapons. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950 — 427 bet. 
  82. ↑ Gold, Hal. Japan's Infamous Unit 731. Japan: Tuttle Publishing, 2019 — 317 bet. 
  83. ↑ X. „Dismemberment and other atrocities at Unit 731“.
  84. ↑ X, X. Materials On The Trial Of Former Servicemen Of The Japanese Army Charged With Manufacturing And Employing Bacteriological Weapons. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950 — 349 bet. 
  85. ↑ X, X. Materials On The Trial Of Former Servicemen Of The Japanese Army Charged With Manufacturing And Employing Bacteriological Weapons. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950 — 450 bet. 
  86. ↑ 86,0 86,1 X. „X“. Unit 731 Museum.
  87. ↑ Yang, Yanjun. Japan's Biological Warfare in China. Beijing: Foreign Language Press, 2016 — 13 bet. 
  88. ↑ X, X. Materials On The Trial Of Former Servicemen Of The Japanese Army Charged With Manufacturing And Employing Bacteriological Weapons. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950 — 374 bet. 
  89. ↑ 89,0 89,1 Morimura, Seiichi. Zu Binghe translation of Ogre's Cave: terrible inside story of the bacteriological warfare unit from Japan's Kwantung Army. Beijing: Qunzhong Chubanshe, 1984 — 108–109 bet. 
  90. ↑ Harris, Sheldon (2002). „Japanese Biomedical Experimentation During The World-War-II“. Military Medical Ethics. 2-jild. 463–506-bet.
  91. ↑ Emanuel, Ezekiel. The Oxford Textbook of Clinical Research Ethics. USA: Oxford University Press, 2011. 
  92. ↑ McCurry. „Japan publishes list of members of Unit 731 imperial army branch“. The Guardian (2018-yil 17-aprel). Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 93,3 93,4 93,5 93,6 Fuller, Richard. Shōkan: Hirohito's Samurai, 1992. ISBN 978-1854091512. 
  94. ↑ Drea, Edward J.. Researching Japanese war crimes records : introductory essays. Washington, DC: Nazi War Crimes and Japanese Imperial Government Records Interagency Working Group, 2006. ISBN 1880875284. OCLC 71126844. 
  95. ↑ „Unit 731: One of the Most Terrifying Secrets of the 20th Century“. 2017-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-noyabr 2015-yil. (Wayback Machine saytida 2017-03-08 sanasida arxivlangan)
  96. ↑ „Harbin museum – Unit 731“ (en-US). Qaraldi: 2020-yil 10-avgust.
  97. ↑ Associated Press, „Work starts at Shinjuku Unit 731 site“, Japan Times, 22-fevral 2011-yil, p. 1.
  98. ↑ Mansell POW
  99. ↑ „Biohazard: Unit 731 and the American Cover-Up“. 2019-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 31-may. (Wayback Machine saytida 2019-07-31 sanasida arxivlangan)
  100. ↑ Gold, Hal. Unit 731 Testimony, 1st, New York: Tuttle Pub., 2011 — 96 bet. ISBN 978-1462900824. 
  101. ↑ Gold, Hal. Unit 731 Testimony, 1st, New York: Tuttle Pub., 2011 — 97 bet. ISBN 978-1462900824. 
  102. ↑ Kyodo News, „Occupation censored Unit 731 ex-members' mail: secret paper“, Japan Times, 10-fevral 2010-yil, p. 3.
  103. ↑ BBC News — Unit 731: Japanʼs biological force.
  104. ↑ Materials on the Trial of Former Servicemen of the Japanese Army Charged with Manufacturing and Employing Bacteriological Weapons (Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1950).
  105. ↑ Takashi Tsuchiya.
  106. ↑ http://stars.library.ucf.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3588&context=etd
  107. ↑ Ken Alibek and S. Handelman.
  108. ↑ 日本弁護士連合会『人権白書昭和43年版』日本弁護士連合会、1968年、pp. 126-134
  109. ↑ Human Lab Rats: Japanese Atrocities, the Last Secret of World War II (Penthouse, May 2000)
  110. ↑ 日本弁護士連合会『人権白書昭和43年版』日本弁護士連合会、1968年、pp. 134-136；高杉晋吾『七三一部隊細菌戦の医師を追え』徳間書店、1982年、pp. 94-111; 保護施設収容者に対する人権擁護に関する件（決議） (Wayback Machine saytida 2016-01-27 sanasida arxivlangan)
  111. ↑ Nozaki, Yoshiko. Textbook controversy and the production of public truth: Japanese education, nationalism, and Saburo Ienaga's court challenges. University of Wisconsin–Madison, 2000 — 300, 381 bet. 
  112. ↑ Keiichi Tsuneishi. 『七三一部隊 生物兵器犯罪の真実』 講談社現代新書, 1995 — 171 bet. ISBN 4061492659. 
  113. ↑ 田辺敏雄 『検証 旧日本軍の「悪行」―歪められた歴史像を見直す』 自由社 ISBN 4915237362
  114. ↑ „A Short History of Biological Warfare“.
  115. ↑ Harris. „Factories of Death“. 2021-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-yanvar. (Wayback Machine saytida 2021-08-08 sanasida arxivlangan)
  116. ↑ Yoshiko Nozaki and Mark Selden, The Asia-Pacific Journal: Japan Focus „Japanese Textbook Controversies, Nationalism, and Historical Memory: Intra- and Inter-national Conflicts“
  117. ↑ Kathleen Woods Masalski. „Examining the Japanese History Textbook Controversies“. Stanford Program on International and Cross-Cultural Education (2001-yil noyabr). Qaraldi: 2012-yil 30-iyul.
  118. ↑ Asahi Shimbun editorial, 30-avgust 1997-yil
  119. ↑ Watts. „Japan guilty of germ warfare against thousands of Chinese“. The Guardian (2002-yil 28-avgust). Qaraldi: 2018-yil 2-oktyabr.
  120. ↑ „Unit 731: Japan discloses details of notorious chemical warfare division“. the Guardian (17-aprel 2018-yil).
  121. ↑ https://assets.documentcloud.org/documents/3720697/DOJ-Copy-Cooper-1998-Correspondence.pdf
  122. ↑ 122,0 122,1 Ye, Josh. „Hit manga My Hero Academia removed in China over war crimes reference“. South China Morning Post (4-fevral 2020-yil). Qaraldi: 11-noyabr 2020-yil.
  123. ↑ Loveridge, Lynzee. „My Hero Academia Manga Updated With Villain's New Name“. Anime News Network (10-fevral 2020-yil). Qaraldi: 11-noyabr 2020-yil.
  124. ↑ „Alexander Street“. Alexander Street.
  125. ↑ „Collections Search“. collections-search.bfi.org.uk. BFI – British Film Institute.

 

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]


"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=731-boʻlinma&oldid=3841022" dan olindi