Hatice Turhan Sultan
| Turxon sulton | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
1627-yil hozirgi kunda Rossiya hududi |
| Vafoti |
4-Avgust 1683-yil Edirne saroyi , Istanbul, Usmonli imperiyasi |
| Fuqaroligi | Usmonli imperiyasi |
| Millati | Kiyev Rus kelib chiqishi |
| Dini | Sunni Islom(avval sharqiy katolik) |
| Turmush oʻrtogʻi | Sulton Ibrohim I |
| Bolalari | |
Turxon sulton (Надя)(usmonli turkcha: تورخان سلطان tax. 1627-yil – 1683-yil 4-avgust; Turxon „aslzoda tugʻilgan“ degan maʼnoni anglatadi) Usmonli sultoni Ibrohimning Haseki sultoni (1640—1648) va Sulton Mehmed IV (1648—1687) ning onasi edi. Turxon kichik oʻgʻlining hukmdorligi va qurilish homiyligi bilan mashhur edi. U va uning qaynonasi Koʻsem Sulton Usmonlilar tarixida rasmiy regentlar sifatida koʻrilgan va Usmonli imperiyasi ustidan oliy nazoratga ega boʻlgan yagona ikki ayoldir. Natijada, Turxon Ayollar Sultonligi deb atalgan davrning taniqli shaxslaridan biriga aylandi.
Hukmdor turmush oʻrtogʻi sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asli Kiev Rusidan[1][2] Turxon Hatiche Sulton 1627-yilda tugʻilgan[3] U tatarlarning bosqinlaridan birida asirga tushib, qullikka sotilgan.[4] U Qrim xoni tomonidan Topkapi saroyidagi Imperator Haramiga yuborilgan.[5] U Koʻsem Sultonga Kor Sulaymon Poshoning sovgʻasi sifatida saroyga taqdim etilgan[3]. U Sulton Ahmad I ning qizi Atike Sulton tomonidan tarbiyalangan va Kösem tomonidan parvarishlangan va uni oʻgʻli Ibrohimga sovgʻa qilgan[6]. Istanbulda yashagan Yunus ogʻa (1689-yilda vafot etgan) ismli bir ukasi bor edi.[7]
Turxon 1642-yil 2-yanvarda tugʻilgan Shahzoda Mehmed (boʻlajak Sulton Mehmed IV) [6],Fatma Sulton (1642-1682), Beyxon Sulton (1645-1700) va Atike Sulton (1646-1688) toʻrt farzandni dunyoga keltirdi.. Mehmedning dunyoga kelishi saroy ichida ham, saroy tashqarisida ham katta shodlik uygʻotdi.[6] Garchi u sultonning birinchi oʻgʻlini dunyoga keltirgan boʻlsa-da, sulton uni eʼtiborsiz qoldirdi[6]. Uning xaseki sifatidagi kunlik nafaqasi 1000 asperdan iborat edi[6]. Garchi bahsli boʻlsa-da, u Ibrohimning toʻngʻich qizi Gevherxon Sultonning (1641/42-1694) onasi hisoblanadi.
Bir paytlar Ibrohim choʻri ayolning goʻdak oʻgʻlini juda yaxshi koʻrardi, hatto qarindoshi boʻlmagan bolani oʻgʻli Mehmeddan afzal koʻrardi. Turxon nihoyatda hasad qilib, gʻazabini Ibrohimga chiqardi, u esa gʻazablanib Mehmedni Turxonning qoʻlidan ushlab, hovuzga tashladi. Agar xizmatkor uni qutqarmaganida Mehmed choʻkib oʻlib ketardi. Uning peshonasida doimiy chandiq qoldi[3].
Volida Sulton[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mehmedning qoʻshilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ibrohimning xatti-harakati sultonni taxtdan tushirish haqida gap-soʻzlarni keltirib chiqardi. 1648-yil 8-avgustda Ibrohim taxtdan tushirildi va bir necha kundan keyin boʻgʻib oʻldirildi[3]. Usmonli imperiyasining boshida bolakay sulton Mehmed IV turgan. Mehmedning taxtga chiqishi bilan Valide Sulton („hukmron sultonning onasi“) lavozimi Turxonga oʻtishi kerak edi. Biroq Turxon yoshligi va tajribasizligi tufayli eʼtibordan chetda qoldi. Buning oʻrniga sultonning buvisi va avvalgi Volida Sulton Koʻsem Sulton bu yuqori lavozimga qayta tiklandi. Koʻsem Sulton ikki oʻgʻilning Valide (onasi) edi, shuning uchun buayolning tajribasi koʻproq edi. [6]
Biroq Turxon oʻta shijoatli ayol boʻlib chiqdiki, bunday yuksak mavqeni jangsiz qoʻldan boy berdmai. Volida Sulton boʻlish uchun kurashda Turxonni bosh amaldor va sadr vazir, Kösem esa yanichalar boʻlinmasi tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Garchi Kösemning Volida lavozimi hukumat uchun eng yaxshisi boʻlgan boʻlsa-da, xalq yanicharlarning hukumatga taʼsiridan norozi edi.[6]
Bu hokimiyat kurashida Kösem Mehmedni taxtdan tushirishni va uning oʻrniga boshqa bir yosh nevarani olishni rejalashtirgan. Bir tarixchining soʻzlariga koʻra, bu oʻzgarish ambitsiyali kelinni osonroq boshqariladigan kelin bilan almashtirish bilan bogʻliq edi. Bu reja muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki bu haqda Koʻsemning qullari Meleki Xotun Turxonga xabar berdi. [6]
Turxon ruxsat berdimi yoki yoʻqmi, Koʻsem Sulton oʻzining yosh nabirasiga regent boʻlganidan keyin uch yil oʻtib oʻldirildi.[8]
Noiba sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]
Raqibining oʻlimi bilan Turxon Valide Sulton boʻldi. Noiba sifatida Turxon katta hokimiyatga ega edi. U oʻgʻli sultonni muhim yigʻilishlarga kuzatib qoʻygan va bir necha bor oʻzining pardali oʻtirgan joyi ortidan gapirgan. U oʻgʻli sulton tomonidan chuqur mehr va hurmatga sazovor boʻlgan. Turxon tajribasizligi tufayli hukumatning boshqa aʼzolariga tayanib, siyosiy masalalarda unga maslahat berardi. Bu uning vazirlar bilan yozishmalaridan koʻrinib turibdi. [6]
Turxonning hukmronligi kamida ikkita omil bilan bogʻliq edi: Krit oroli uchun venetsiyaliklar bilan urush va urush olib borish uchun katta xarajatlar tufayli yuzaga kelgan moliyaviy inqiroz. Zaif vazirlar vaziyatni yaxshilay olmadilar. Biroq, 1656-yilda Koʻprülü Mehmed Posho sadr vazirligiga tayinlandi. Uning bu lavozimni qabul qilish sharti edi, unga oʻzidan oldingilarga qaraganda koʻproq vakolat berilishi kerak edi. [6] Shunday qilib, Turxon oʻzining siyosiy hokimiyatini vazir hokimiyatiga oʻtkazdi.
1657-yilda Mehmed ekspeditsiyalar tufayli Edirnada uzoq muddatli istiqomat qilganida, Turxon Sulton u bilan birga edi. Edirnadan qisqa muddatga chiqib ketayotganda sultonni nazorat qilish uchun vazirlardan biri tayinlanadi. Oʻgʻli uzoq safarda boʻlganida, vaqti-vaqti bilan Istanbulga borib turardi.Turxon Sulton 1672-yil 5-iyun kuni Polsha ekspeditsiyasi uchun marosim bilan Edirnadan chiqib, Kamanichye yoʻnalishida harakat qilgan oʻgʻli bilan Babadagʻiga yoʻl oldi.[9]
Qoʻshin u ekspeditsiyadan qaytgunicha shu yerda qolishga qaror qildi va devon vazirlaridan biri Ibrohim poshoga qorovul tayinlandi. Ayni paytda u bilan sakkiz yoshli nabirasi Shahzoda Mustafo (keyinchalik Mustafo II) ham bor edi. Biroq, uning Babadagʻidagi qarorgohi qoʻshin qaytib kelguniga qadar davom etmadi. Qoʻshin Edirnaga yetib kelganida Turxon Sulton Istanbulda edi. Mehmed ikkinchi vazir Mustafo poshoni bir hafta oʻtmasdan onasini olib kelish uchun Istanbulga yubordi.[9]
Gulnush Sulton toʻngʻich oʻgʻli Mustafoni dunyoga keltirganidan keyin erining ukalari Sulaymon II va Ahmad IIni boʻgʻib oʻldirishga uringan, ammo Turxon bu qotillikka urinishlariga toʻsqinlik qilgan.[10][9]
Homiylik[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buyuk vazirga katta vakolatlar berish orqali Turxon siyosiy sahnada oʻz hokimiyatini cheklab qoʻydi. Biroq, u oʻz kuchini boshqa meʼmoriy loyihalarga yoʻnaltirdi.
1653-yilda Beshiktosh tumanida favvora qurdirdi.[9] Uning birinchi qurilish loyihasi 1658-yilda boshlangan. Ehtimol, Venetsiya tahdidiga javoban Valide Dardanelga kiraverishda ikkita qal’a qurgan. Biri Yevropa tomonida, ikkinchisi Osiyo tomonida joylashgan qal’alarni bugun ham koʻrish mumkin. Fatih Mehmed va boshqa sultonlar ham xuddi shu hududda qal’alar qurdilar. [3] Har bir qalʼa masjid, boshlangʻich maktab, hamam va bozorlardan iborat.[9]
Turxon Istanbulda Yangi masjidni ham qurdirdi. Dastlabki qurilishni Turxonning oʻtmishdoshlaridan biri Safiye Sulton boshlagan. U masjid uchun shaharning savdo hududi, Eminonu ni tanlagan edi. Bu hududda musulmon boʻlmaganlar yashagan. Safiye Eminönüda yangi masjid qurib, hududni islomiylashtirishni maqsad qilgan. [3] Bu yerda qurilish uchun yerni mahalliy musulmon boʻlmagan aholidan tortib olish kerak edi, bu harakat muammosiz oʻtmadi. [3] 1597-yilda birinchi toshlar qoʻyilgan. Safiyening oʻgʻli Mehmed III vafot etgach, masjid qurilishi toʻxtab qoldi, chunki u endi Valide emas edi. Qurilish 57 yil davomida toʻxtatildi, ammo 1660-yilgi Buyuk yongʻin tufayli hudud vayron boʻlganidan keyin qayta tiklandi. [3] Turxon Safiye Sulton boshlagan ishni yakunlashga qaror qildi. 1665-yilda qurib bitkazilgandan keyin majmuada nafaqat masjid, balki maktab, jamoat favvoralari, bozor va qabr ham mavjud edi. [6] Yangi masjid ayol tomonidan qurilgan birinchi imperator masjidi edi. [6]
Turxon yosh oʻgʻlining noibasi boʻladigan darajada buyuk hokimiyatga ega boʻlgan oxirgi ayol edi. [6] Usmonlilar imperiyasida ayollar omma oldida koʻrinmas ekan, Turxon qurilishga homiyligi orqali oʻzini qoʻl ostidagilarga koʻrsatgan.
Oʻlim[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turxon, Volida Sulton 1683-yilda vafot etdi. U Yangi masjiddagi oʻz nomi bilan atalgan qabrga dafn etilgan. U oʻgʻli va uning avlodlari bilan birga yotadi. [6] U buyuk volida sultonlarning oxirgisi hisoblangan. [6] Uning oʻlimi "Ayollar Sultonligi" deb nomlanuvchi davrning tugashini belgiladi.
Farzandlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ibrohim bilan birga Turxonning 6 farzandi bor edi:
- Sulton Mehmed IV (Toʻpqopi saroyi, 1642-yil 2-yanvar — Edirne, Turkiya, 1693-yil 6-yanvar), Yangi masjid Turxon Sulton maqbarasiga dafn etilgan.
- Gevherxon Sulton (Topkapi saroyi, tax. 1642 — 1694, Istanbul, Shehzade masjidida dafn etilgan) birinchi marta 1653-yilda Chavushzoda Mehmed Poshoga (1681-yilda vafot etgan) turmushga chiqdi, 1692-yil Helvaji Yusuf Poshoga ikkinchi marta turmushga chiqdi
- Shahzoda Ahmad (1643-1644) Yoshligida vafot etgan.
- Oysha Sulton (1644-1685)
- Beyhan Sulton (Toʻpqopi saroyi, 1645 — 1701, Istanbul, Sulaymon podshoh maqbarasiga dafn etilgan.
- Atike Sulton (Toʻpqopi saroyi, 1646 — 1686, Istanbul, Ayasofya maqbarasiga dafn etilgan) birinchi boʻlib 1648-yilda Sari Kenan poshoga (1659-yilda qatl etilgan)turmushga chiqqan,, ikkinchi marta 1659-yilda Mostarli Ismoil Poshoga turmushga chiqqan (1666-yilda vafot etgan)
Ommaviy madaniyatda[tahrir | manbasini tahrirlash]
2015-yilda turkiya tarixiy teleseriali Muhteşem Yüzyıl : Kösem, Turxon rolini turk aktrisasi Hande Dogandemir ijro etadi.[11]
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Chinor voqeasi
- Usmonlilar sulolasi
- Usmonli oila daraxti
- Valide Sultonlar roʻyxati
- Usmonli sultonlarining turmush oʻrtoqlari roʻyxati
- Ayollar sultonligi
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Natalia Yakovenko: „Essays on History on Ukraine. From the Earliest Times until the End of the 18th Century“. 1997.
- ↑ Ruth Barzilai-Lumbroso (2008). Turkish Men, Ottoman Women: Popular Turkish Historians and the Writing of Ottoman Womenʼs History. ProQuest. ISBN 978-0-549-48355-7.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Thys-Şenocak 2006.
- ↑ Afyoncu. Turhan Hatice Sultan. Istanbul: Yeditepe Yayınevi, 2015 — 27 bet. ISBN 978-605-9787-24-6.
- ↑ Baer, Marc David. Honored by the Glory of Islam: Conversion and Conquest in Ottoman Europe. Oxford University Press, 2008 — 35 bet. ISBN 978-0-19-979783-7.
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 Peirce 1993.
- ↑ Argit, Betül Ipsirli. Life after the Harem: Female Palace Slaves, Patronage and the Imperial Ottoman Court. Cambridge University Press, 29-oktabr 2020-yil — 69 bet. ISBN 978-1-108-48836-5.
- ↑ Kadıoğlu, Muhsin. THE TURKISH INFLUENCES ON THE MOST FAMOUS EUROPEAN LADIES (en). Muhsin Kadıoğlu, 2016-10-17.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 „TURHAN SULTAN (ö. 1094/1683) IV. Mehmed'in annesi vâlide sultan.“. İslam Ansiklopedisi. Qaraldi: 2020-yil 10-may.
- ↑ Necdet Sakaoğlu. Famous Ottoman women. Avea, 2007 — 155 bet.
- ↑ „Hande Doğandemir, Tugay Mercan ve Müge Boz, Muhteşem Yüzyıl Kösem kadrosunda!“ (tr). ranini.tv. Qaraldi: 2017-yil 5-noyabr.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Peirce, Leslie P.. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. Oxford University Press, 1993. ISBN 978-0-195-08677-5.
- Thys-Şenocak, Lucienne. Ottoman Women Builders: The Architectural Patronage of Hadice Turhan Sultan. Ashgate, 2006. ISBN 978-0-754-63310-5.
- Uluçay, Mustafa Çağatay. Padişahların kadınları ve kızları. Ankara: Ötüken, 2011. ISBN 978-9-754-37840-5.