Аrab yahudiylari

Arab yahudiylari (arab tilida so'zlashuvchi) (al-yahud al-arab ; arabcha: اليهود العرب ivritcha: יהודים ערבים, מזרחים, עדות המזרח , Sharqiy yahudiylar, Sharq jamoalari ) — arab mamlakatlarida yashovchi yoki u yerdan kelgan yahudiylarning turli lahjalarida so'zlashadigan arablar jamoasi. 1940-1970-yillarda arab yahudiylarining aksariyati o'zlari istiqomat qiladigan mamlakatlarni tark etib, Isroil va boshqa bir qator mamlakatlarga ko'chib o'tishdi, buning natijasida arab mamlakatlaridagi yahudiy jamoalari juda oz qoldi yoki butunlay yo'q bo'lib ketdi.

Atama

"Arab yahudiylari" atamasini fransuz faylasufi Alber Memmi kiritgan. Isroilcha sotsiolog va antropolog kitobi bo'lgan Йегуда Шенхав yaratilgandan keyin Arab mamlakatlari yahudiylari va ularning avlodlariga nisbatan qo'llaniladigan “arab yahudiylari” atamasi isroilcha “Sharqiy jamoalar” yoki “Mizrahim” atamasini siqib chiqara boshladi.

Arab yahudiy jamoalari

Marokash yahudiylari

Fos yahudiylari, 1900-yil

Marokash yahudiylari Isroilda 250 mingtani, Marokashda deyarli 8 mingtani tashkil qiladi ( Kasablanka, Fos, Marokash). Bir necha arab lahjalarining yahudiy-marokash variantlari, asosan oʻtroq (eski mag'rib) shevalari tarkibiga kiradi; ba'zilari berber tilida gaplashadi.

Jazoir yahudiylari

Jazoir yahudiylari — ular asosan Fransiyaga borishgan, u yerda deyarli hamma faqat fransuz tilida gaplashadi. 1870-yilgacha Jazoirda 140 mingga yaqin yahudiylar yashagan (ularning katta qismi sefard tilida, ba'zilari esa berber tilida gaplashgan), 1962-yildan keyin hududda 10 mingga yaqin yahudiylar yashagan, ularning aksariyati 1990-yildan keyin mamlakatni tark etgan.

Tunis yahudiylari

Tunis yahudiylari. 1948-yilga kelib Tunisda 105 ming yahudiy bor edi, ammo 1967-yilga kelib ularning aksariyati Fransiya va Isroilga ketishdi. 2004-yilda 1500 yahudiy Tunisda, asosan berber tilida gaplashiladigan Djerba orolida qoldi.

Liviya yahudiylari

Liviya yahudiylari - asr boshlarida 21 mingga yaqin yahudiylar ( Tripoli, Beng'ozi shaharlari), keyin Italiya, Isroil (30 ming) va AQShga jo'nab ketishgan. 2002-yilda Liviyada bir yahudiy ayol qolgan edi. Bu llahja badaviy lahjalarida so'zlashadigan Liviya aholisining qolgan qismidan farqli o'laroq, o'troq lahjaga ishora qiladi.

Misr yahudiylari

Aleksandriyalik Filon, iskandariyalik yahudiy, diniy mutafakkir va milodiy I asr boshlarida yahudiy ellinizmining taniqli vakili.

Misr yahudiylari. Iskandariya aholisining katta qismi yahudiy bo'lgan ellinistik davrdan kelib chiqqan. Keyinchalik arablar istilosidan keyin Bobil yahudiylari, salibchilar kelganidan keyin Falastindangi yahudiylar; XIV-XV asrlarda sefaradlar, XVIII-XIX asrlarda savdo-sotiq bilan shugʻullangan italyan yahudiylari; XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Halabdan kelgan yahudiylardan tashkil topgan.

XX asrning boshlarida Misrda 100 000 ga yaqin yahudiy yashagan bo'lsa, hozir ular yuzdan bir oz ko'proq. Ular arab tilining yahudiy-misr lahjasida va sefarad, ingliz, fransuz tillarida gaplashardilar. 1947-yilgi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, Misrda 65 ming yahudiy yashagan (64% Qohirada, 32% Iskandariyada). Keyin ularning ko'pchiligi Isroil (35 000), Braziliya (15 000), Fransiya (10 000), AQSH (9 000) va Argentinaga (9 000) ketishdi. 2000-yilda Misrning yahudiy aholisi yuzga yaqin edi.

Misrlik yahudiylar ikki shaharda yashaydilar: Qohira va Iskandariya. Jamiyatning barcha a'zolari juda keksa odamlardir.

Suriya yahudiylari

Suriyalik yahudiylar ikki guruhga bo'linadi: Suriyada qadim zamonlardan beri yashab kelayotgan arab tilida so'zlashuvchi yahudiylar (musta'rabiylar) va 1492-yildan keyin Usmonli sultonining taklifi bilan Suriyaga kelgan sefardimlar. XVI asrda Sefardim arab tiliga o'tdi va ikkala jamoa birlashdi. XX asr boshlarida koʻplab suriyalik yahudiylar AQSh, Braziliya, Argentina, Buyuk Britaniya va Falastinga koʻchib ketishgan. 1920-yilga kelib, Suriya Fransiyaning qaram mamlakati bo'lganida, muhim yahudiy jamoalari faqat Damashqda (10 mingga yaqin), Halabda (6 mingdan ortiq) va asosan lahluhilar yashagan Qamishli shahrida qoldi. 1947-yilda Suriyadagi yahudiylar soni 15-16 ming kishini tashkil etgan boʻlsa, shundan 10 mingga yaqini Damashqda, 5 mingga yaqini Halabda, bir necha yuz nafari Qamishlida istiqomat qilgan. 1995-yilning oʻrtalarida Damashqda 300 ga yaqin, Qamishlida 90 ga yaqin yahudiy qolgan. 2000-yillar boshida Suriyada 100 dan kam yahudiy qoldi, ularning asosiy qismi keksalardan iborat edi.

Livan yahudiylari

Livan yahudiylari asosan Bayrut, Sidon va boshqa shaharlarda, shuningdek, darziylar orasidagi qishloqlarda yashagan. Livan yahudiylarning soni Isroil davlati tashkil topgandan keyingi dastlabki yillarda koʻpaygan yagona arab davlati edi (1948-yilda 5,2 ming, 1951-yilda 9 ming). Biroq, 1967-yildan keyin 2,5 ming yahudiy Bayrutni tark etdi va 1970-yilga kelib uning jamoasi 1,5 ming kishini tashkil etdi. Ular asosan Fransiya va AQShga jo'nab ketishdi, faqat bir nechtasi Isroilga borishdi. 2006-yilda 40 ga yaqin yahudiy qolgan bo'lib,ular asosan Bayrutning nasroniylar yashovchi qismida istiqomat qilgan.

Iroq yahudiylari

Iroq yahudiylari miloddan avvalgi VI asrda paydo bo'lgan birinchi yahudiy jamoalarining avlodlari. Ular shimoldagi Kurdiston yahudiylari ( lahluhi ) va arab tilida so'zlashuvchi yahudiylarga bo'lingan. 1920-yilgi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, Iroqning yahudiy aholisi taxminan 87,5 ming kishini tashkil etdi, ulardan 50 mingi Bag'dodda, yetti mingga yaqini Basrada, 7,5 ming nafari Mosulda va besh mingga yaqini Erbilda istiqomat qilgan. 1948-yilda mamlakatda 150 mingga yaqin yahudiy yashagan. 1950-yil mart oyida Iroq yahudiylariga mamlakatni tark etishga ruxsat berilgach, yahudiy tashkiloti tomonidan uyushtirilgan va "Ezra va Naximiyo operatsiyasi" deb nomlangan yahudiylarning ommaviy chiqishi boshlandi; 1948-1951-yillar orasida 123 mingga yaqin yahudiy Iroqni tark etdi. 2003-yil aprel-may oylarida u yerda qolgan 34 yahudiydan (barchasi Bag'dodda yashagan) 23 kishi Isroilga qaytarildi. Ko'pchilik Isroilga, ba'zilari Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarga ham ketishdi. Ba'zilari Hindistonda (1948-yilda — 6 ming), Bombey, Kalkutta, Pune, Surat shaharlariga joylashdilar.

Ummon yahudiylari

Ummon yahudiylari — oʻrta asrlarda Maskat va Surda mavjud boʻlgan kichik jamoa; 1828-yilda noqulay sharoit tufayli Iroqdan qochgan yahudiylardan tashkil topgan. 1900-yilga kelib bu jamoa deyarli yo'q bo'lib ketdi.

Yaman yahudiylari

Yaman yahudiylari (ibroniy tilidan olingan, ivritcha: תֵּימָן "Yaman") Sharq yahudiylari orasida maxsus diniy marosimlar, ibroniycha sheva, kiyim-kechak, hunarmandchilik va boshqalar kabi ko'p jihatlari farq qiladigan yahudiylar guruhidir. 1948-yilga kelib Yamanda 63 mingga yaqin yahudiy yashagan, 2001-yilda esa 200 ga yaqin bo'lib,ular asosan mamlakat shimolidagi Saada shahrida yashagan hunarmandlar va mayda savdogarlardan iborat. (sm. Ayol ). Oxirgi yamanlik yahudiy mamlakatni tark etdi, biroq Isroilning noqulay yashash tarzi borligini va Misrdagi hayot tarzi odatdagi yamanliklarga yaqinroq ekanini aytib, Misrga ketdi. Yaman o'z hududida yahudiy jamoasi borligi haqidagi tarixiy dalillarni uchun qo'lidan kelganini qilmoqda. Shunday qilib, ko'p yillik jamoaning faoliyati to'xtadi.

Yana qarang

• Yahudiylarning etnik guruhlari
• Yahudiy-arab dialektlari
• Yahudiy qochqinlar

Havolalar

• Г. Пинто. «Да, мы похожи на арабов».
• Кто забыл арабов — 'праведников народов мира'?