Kontent qismiga oʻtish

Jenshen: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
MalikxanBot (munozara | hissa)
Botlar
759 891 edits
{{stub → {{chala (xato haqida xabar berish)
„Ginseng“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
Qator 1: Qator 1:
'''Jenshen''' (Panax ginseng) — araliyadoshlarga (Araliceae) mansub koʻp yillik oʻt. Sharqiy Osiyo, Xitoy va Koreyada tabiiy holda oʻsuvchi qad. oʻsimlik. Juda qadimdan dorivor oʻsimlik sifatida maʼlum (ildizidan olingan preparatlar organizmning quvvatini oshiradi). Boʻyi 30—50 sm, barglari panjasimon qirqma, gullari mayda, koʻkish, soyabonsimon toʻpgulga yigʻilgan. Mevasi yumshoq. Etli ildizi silindrsimon, xushboʻy, taʼmi achchiqroq. Ildizining yuqori qismi yoʻgʻonroq, pastki qismi shoxlangan, qisman odam gavdasini eslatadi. Shu bois unga "jenshen", yaʼni xitoycha "odam ildiz" deb nom berilgan. Ildizining ogʻirligi 20—25 g keladi. J. ning tabiiy zaxiralari juda ham kamayib ketgan. Shuning uchun koʻp joylarda ekib oʻstira boshlandi. Oʻzbekistonda botanika bogʻida oʻstiriladi.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>


[[Fayl:Insam_(ginseng).jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Insam_%28ginseng%29.jpg/330px-Insam_%28ginseng%29.jpg|right|thumb|330x330px| Madaniy koreys ginsengining ildizi ''(P. ginseng)'']]
⚫
== Manbalar ==
'''Jenshen'''— ''Panax'' turkumidagi oʻsimliklarning ildizi, masalan, Koreya jenshen ( ''P. ginseng'' ), Janubiy Xitoy jenshen ( ''P. notoginseng'' ) va Amerika jenshen ( ''P. quinquefolius'' ), odatda ginsenozidlar va gintonin mavjudligi bilan tavsiflanadi. Jenshen eng ko'p [[Xitoy]] va [[Koreya]] oshxonalari va dori-darmonlarida qo'llaniladi.
{{manbalar}}


Jenshen ko'p asrlar davomida an'anaviy tibbiyotda qo'llanilgan bo'lsa-da, zamonaviy klinik tadqiqotlar uning tibbiy samaradorligi to'g'risida aniq ma'lumotga ega emas<ref name="drugs">{{Veb manbasi|sarlavha=Ginseng|url=https://www.drugs.com/mtm/ginseng.html|nashriyot=Drugs.com|kirish sanasi=1 April 2019|sana=2019}}</ref><ref name="nccih2">{{Veb manbasi|url=https://nccih.nih.gov/health/asianginseng/ataglance.htm|sarlavha=Asian ginseng|sana=September 2016|nashriyot=National Center for Complementary and Integrative Health, US National Institutes of Health, Bethesda, MD|kirish sanasi=10 February 2017}}</ref>. Jenshenning har qanday kasallikni davolashda samarali ekanligi haqida jiddiy dalillar yo'q va masalan, Qo'shma Shtatlarda uning ishlatilishi AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) tomonidan retsept bo'yicha dori sifatida tasdiqlanmagan<ref name="drugs" /><ref name="nccih2" />. Jenshen odatda xun takviyesi sifatida sotilgan bo'lsa-da, qo'shimchalar uchun nomuvofiq ishlab chiqarish amaliyoti jenshen mahsulotlari zaharli metallar yoki bir-biriga bog'liq bo'lmagan to'ldiruvchi birikmalari bilan ifloslangan bo'lishi mumkinligini ko'rsatadigan tahlillarga olib keldi va uning haddan tashqari ishlatilishi retsept bo'yicha dori-darmonlar bilan salbiy ta'sir ko'rsatishi yoki noxush ta'sir ko'rsatishi mumkin.
{{no iwiki}}


== Tarix ==
Jenshendan dorivor o't sifatida foydalanishni qamrab olgan birinchi yozma matnlardan biri Xitoyda 196 yilda yozilgan ''Shen Nong farmakopeyasi'' edi. O'zining 1596 ''yildagi Materia Medica'' o'simliklari to'plamida Li Shizhen jenshenni "eng yaxshi tonik" deb ta'riflagan. Biroq, o't "hammani davolovchi" dori sifatida emas, balki surunkali kasalliklarga chalingan bemorlar va tuzalib ketayotganlar uchun tonik sifatida ishlatilgan<ref name="Mahady">{{Kitob manbasi|last=Mahady, Gail B.|title=Botanical Dietary Supplements|url=https://books.google.com/books?id=TiU-Dz2wxyAC&pg=PA207|year=2001|publisher=CRC Press|isbn=978-90-265-1855-3|pages=207–215}}</ref>.


Xitoy va Koreyadagi jenshen maydonlarini nazorat qilish 16-asrda muammoga aylandi<ref>{{Cite journal|last=Kim|first1=Seonmin|year=2007|title=Ginseng and Border Trespassing Between Qing China and Choson Korea|journal=Late Imperial China|volume=28|issue=1|pages=33–61|doi=10.1353/late.2007.0009}}</ref>.
{{chala}}

== Jenshen turlari ==
Jenshen o'simliklari faqat ''Panax'' jinsiga tegishli<ref name="CMHP">Chinese Medical Herbology and Pharmacology, by John K. Chen, Tina T. Chen</ref>. Madaniy turlarga ''Panax ginseng'' (Koreya jenshen), ''Panax notoginseng'' (Janubiy Xitoy jenshen) va ''Panax quinquefolius'' (Amerika jenshen) kiradi<ref name="baeg">{{Cite journal|last=Baeg|first1=In-Ho|last2=So|first2=Seung-Ho|year=2013|title=The world ginseng market and the ginseng|journal=Journal of Ginseng Research|volume=37|issue=1|pages=1–7|doi=10.5142/jgr.2013.37.1|pmc=3659626|pmid=23717152}}</ref>. Jenshen salqin iqlim sharoitida - Koreya yarimoroli, Shimoliy-Sharqiy Xitoy, Rossiya Uzoq Sharqi, Kanada va AQShda uchraydi, garchi ba'zi turlari issiq hududlarda o'sadi - Janubiy Xitoy jenshenning vatani janubi-g'arbiy Xitoy va Vetnam. ''Panax vietnamensis'' (Vetnam jenshen) - ma'lum bo'lgan eng janubiy ''Panax'' turlari.

== Yovvoyi va madaniy jenshen ==

=== Yovvoyi jenshen ===
Yovvoyi jenshen tabiiy ravishda tog'larda o'sadi. Yovvoyi Jenshen o'simlik hozir Xitoyda deyarli yo'q bo'lib ketgan va butun dunyo bo'ylab yo'qolib ketish xavfi ostida<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Ginseng Varieties and Glossary - NYS Dept. of Environmental Conservation|url=https://www.dec.ny.gov/animals/7474.html|kirish sanasi=2020-07-29|ish=www.dec.ny.gov}}</ref>. Bu so'nggi yillarda mahsulotga bo'lgan talabning yuqoriligi bilan bog'liq bo'lib, yovvoyi o'simliklarning o'sishi va ko'payishiga qaraganda tezroq yig'ib olinishiga olib keladi (yovvoyi jenshen o'simligi yetuklikka erishish uchun yillar talab qilishi mumkin<ref>{{Veb manbasi|sana=2015-10-05|sarlavha=Getting Started Right for Successful Ginseng Production|url=https://smallfarms.cornell.edu/2015/10/ginseng-production/|kirish sanasi=2020-07-29|ish=Cornell Small Farms|til=en-US}}</ref>. Yovvoyi Jenshen qizil yoki oq Jenshen bo'lishi uchun qayta ishlanishi mumkin<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Red ginseng - White ginseng: What is the difference?|url=https://www.florafarm.de/red-ginseng-white-ginseng_1|kirish sanasi=2020-07-29|ish=www.florafarm.de}}</ref>. Yovvoyi amerikalik jenshen uzoq vaqtdan beri [[Indeyslar|tub joy amerikaliklar]] tomonidan tibbiyot uchun ishlatilgan<ref name=":1">{{Veb manbasi|sarlavha=American Ginseng|url=https://www.fws.gov/international/plants/american-ginseng.html|kirish sanasi=2020-07-29|ish=www.fws.gov}}</ref><ref>{{Veb manbasi|muallif=Farmer|ism=Sarah|sarlavha=American Ginseng, in the Forest and in the Marketplace|url=https://www.srs.fs.usda.gov/compass/2020/05/07/american-ginseng-in-the-forest-and-in-the-marketplace/|kirish sanasi=2020-07-29|ish=CompassLive|til=en-US}}</ref><ref>{{Veb manbasi|muallif=Taylor|ism=David A.|sarlavha=Getting to the Root of Ginseng|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/getting-to-the-root-of-ginseng-65654374/|kirish sanasi=2020-07-29|ish=Smithsonian Magazine|til=en}}</ref>. 1700-yillarning o'rtalaridan boshlab u xalqaro savdo uchun yig'ib olindi<ref name=":1" />. Bugungi kunda Amerikaning yovvoyi Jenshenini 19ta shtatda uchratish mumkin, ammo eksport uchun cheklovlar mavjud<ref name=":1" /><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Wild American Ginseng Information for Dealers and Exporters|url=https://www.fws.gov/international/pdf/factsheet-american-ginseng-harvesters-dealers-exporters.pdf|kirish sanasi=July 29, 2020|ish=U.S. Fish & Wildlife Service}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Ginseng|url=https://www.dcnr.pa.gov:443/Conservation/WildPlants/Ginseng/Pages/default.aspx|kirish sanasi=2020-07-29|ish=Pennsylvania Department of Conservation & Natural Resources|til=en-US}}</ref>.<gallery>
Fayl:Wild ginseng.jpg|Yovvoyi [[Panax ginseng|koreys Jenshen]] ( ''P.ginseng'' )
Fayl:American Ginseng 3.jpg|Yovvoyi [[Panax quinquefolius|Amerika Jenshen]] (''P.quinquefolius'' )
</gallery>

=== Madaniy Jenshen ===
Madaniy Jenshen kamdan-kam uchraydigan yovvoyi Jenshenga nisbatan arzonroq<ref name="Yun">{{Yangiliklar manbasi |last=Yun |first=Suh-young |date=26 July 2012 |title=All about wild ginseng |work=[[The Korea Times]] |url=http://www.koreatimes.co.kr/www/news/nation/2012/07/320_116016.html |access-date=2 January 2018}}</ref>.

Yovvoyi jenshen odamlar tomonidan tog'larga ekilgan va yovvoyi jenshen kabi o'sishiga ruxsat berilgan<ref name="Yun">{{Yangiliklar manbasi |last=Yun |first=Suh-young |date=26 July 2012 |title=All about wild ginseng |work=[[The Korea Times]] |url=http://www.koreatimes.co.kr/www/news/nation/2012/07/320_116016.html |access-date=2 January 2018}}</ref>.<gallery>
Fayl:인삼사진.jpg|Madaniy [[Panax ginseng|koreys jenshen]] (''P.''ginseng)
Fayl:Americanginseng.jpg|Madaniy [[Panax quinquefolius|Amerika jenshen]] (''P.quinquefolius'' )
</gallery>

== Jenshenni qayta ishlash ==
[[Fayl:Preserved_ginseng.png|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Preserved_ginseng.png/159px-Preserved_ginseng.png|thumb|254x254px| Madaniy Jenshen]]
Jenshen urug'i odatda kuzda rezavorlar yig'ib olingandan keyin bahorgacha unib chiqmaydi. Ular birinchi navbatda issiq-sovuq ishlov berish bilan nam muhitda uzoq muddat saqlanishi kerak, bu jarayon tabaqalanish deb nomlanadi.

=== Yangi Jenshen ===
Yangi Jenshen "yashil Jenshen" deb ham ataladi, quritilmagan xom mahsulotdir. Uning ishlatilishi mavjudlik bilan cheklangan.<gallery>
Fayl:Punggi-insam.jpg|Yangi Jenshen ( ''[[Panax ginseng|P. ginseng]]'' )
</gallery>

=== Oq Jenshen ===
Oq Jenshen tozalanadi va quritiladi. Oq Jenshen- bu qizdirilmasdan quritilgan yangi Jenshen. Suv miqdorini 12% yoki undan kamroq darajaga tushirish uchun u tozalanadi va quritiladi<ref name="PK">{{Yangiliklar manbasi |date=June 2000 |title=Teas Made from Ginseng, Jujubes and Omija |page=31 |work=[[Pictorial Korea]] |agency=[[Korean Overseas Culture and Information Service]] |location=Seoul, Korea |url=https://books.google.com/books?id=AL1m1NDch4MC |access-date=2 January 2018}}</ref>. Quyoshda quritilgan oq Jenshen tarkibida terapevtik tarkibiy qismlar kamroq bo'lishi mumkin. Ildiz tarkibidagi fermentlar quritish jarayonida bu tarkibiy qismlarni parchalashi mumkin. Quyoshda quritish ildizni sarg'ish-oq rangga kirishini ta'minlaydi.

=== Qizil Jenshen ===
Qizil Jenshen bug'langan va quritilgan qizg'ish rangga ega bo'lgan jenshendir. Qizil Jenshen oq Jenshenga qaraganda kamroq chirishga moyil<ref name="Fulder">{{Kitob manbasi|url=https://books.google.com/books?id=GkDW9hdYJIcC&pg=PA300|title=The book of ginseng|last=Fulder|first=Stephen|publisher=[[Healing Arts Press]]|year=1993|isbn=0-89281-491-8|edition=2nd|location=Rochester, VT|page=300|accessdate=2 January 2018}}</ref>. Bu tozalangan jenshen bo'lib, {{Convert|100|°C|0|abbr=on}} standart qaynash haroratida bug'lash orqali isitiladi, quyoshda quritiladi.U ko'pincha o'simlik pivosida marinadlanadi, buning natijasida ildiz juda mo'rt bo'ladi.<gallery>
Fayl:Korean red ginseng.jpg|Qizil Jenshen ( ''[[Panax ginseng|P. ginseng]]'' )
</gallery>

== Ishlab chiqarish ==
Tijorat maqsadida Jenshen 35 dan ortiq mamlakatlarda sotiladi, Xitoy eng katta iste'molchi hisoblanadi. 2013 yilda jenshenning global savdosi 2 milliard dollardan oshdi, uning yarmi Janubiy Koreya tomonidan ishlab chiqarilgan<ref name="baeg">{{Cite journal|last=Baeg|first1=In-Ho|last2=So|first2=Seung-Ho|year=2013|title=The world ginseng market and the ginseng|journal=Journal of Ginseng Research|volume=37|issue=1|pages=1–7|doi=10.5142/jgr.2013.37.1|pmc=3659626|pmid=23717152}}</ref>. 21-asr boshlarida dunyodagi 80 000 tonna jenshenning 99 foizi faqat to'rtta davlatda ishlab chiqarilgan: Xitoy (44 749 tonna), Janubiy Koreya (27 480 tonna), Kanada (6 486 tonna) va AQShda (1 054 tonna)<ref name="baeg" />. [[Koreya Respublikasi|Janubiy Koreyada]] ishlab chiqarilgan barcha Jenshen Koreya Jenshenni ( ''P. ginseng'' ), Xitoyda ishlab chiqarilgan Jenshen esa ''P. ginseng'' va Janubiy Xitoy Jenshenni ( ''P. notoginseng'' ) ni o'z ichiga oladi<ref name="baeg" />. Kanada va Qo'shma Shtatlarda ishlab chiqarilganginsengginsengginsengsosan Amerika ginsengidir ( ''P. quinquefolius'' ). <ref name="baeg" /> <ref name="MAFRA">{{Veb manbasi|url=http://www.mafra.go.kr/bbs/mafra/71/219856/download.do|sarlavha=2016-nyeon insam tonggye-jaryo-jip|sana=May 2017|ish=[[Ministry of Agriculture, Food and Rural Affairs (South Korea)|Ministry of Agriculture, Food and Rural Affairs]]|sahifalar=2–4|til=ko|format=PDF|kirish sanasi=24 February 2018}}
</ref>

== Foydalanadi ==
Jenshen [[Energetik ichimliklar]] yoki o'simlik choylari tarkibiga oz miqdorda kiritilishi yoki xun takviyesi sifatida sotilishi mumkin<ref name="drugs">{{Veb manbasi|sarlavha=Ginseng|url=https://www.drugs.com/mtm/ginseng.html|nashriyot=Drugs.com|kirish sanasi=1 April 2019|sana=2019}}</ref><ref name="nccih2">{{Veb manbasi|url=https://nccih.nih.gov/health/asianginseng/ataglance.htm|sarlavha=Asian ginseng|sana=September 2016|nashriyot=National Center for Complementary and Integrative Health, US National Institutes of Health, Bethesda, MD|kirish sanasi=10 February 2017}}</ref><ref name="cbs">{{Yangiliklar manbasi |date=3 February 2015 |title=Herbal supplements filled with fake ingredients, investigators find |work=CBS News |url=https://www.cbsnews.com/news/herbal-supplements-targeted-by-new-york-attorney-general/ |access-date=1 April 2019}}</ref><ref name="liu">{{Veb manbasi|muallif=Lindsy Liu|sarlavha=Side effects of ginseng supplements|url=https://www.poison.org/articles/side-effects-of-ginseng-supplements-191|nashriyot=US National Capital Poison Center|kirish sanasi=1 April 2019|sana=2019}}</ref>.

=== Oziq-ovqat yoki ichimlik ===
Ildiz ko'pincha quritilgan shaklda, butun yoki damlangan holda ishlatiladi. Jenshen bargi unchalik qimmat bo'lmasa ham, ba'zida ishlatiladi<ref>{{Cite journal|last=Wang|first1=Hongwei|last2=Peng|first2=Dacheng|last3=Xie|first3=Jingtian|date=2009-10-22|title=Ginseng leaf-stem: bioactive constituents and pharmacological functions|journal=Chinese Medicine|volume=4|pages=20|doi=10.1186/1749-8546-4-20|issn=1749-8546|pmc=2770043|pmid=19849852}}</ref>.

Koreys oshxonasida Jenshen turli xil ovqatlar va sho'rvalar, shuningdek choy va spirtli ichimliklar uchun ishlatiladi<ref name=":2">{{Cite journal|last=Oktay|first1=Serdar|last2=Ekinci|first2=Erhun Kemal|date=2019-07-17|title=Medicinal food understanding in Korean gastronomic culture|journal=Journal of Ethnic Foods|volume=6|issue=1|pages=4|doi=10.1186/s42779-019-0003-9|issn=2352-6181}}</ref>.

"Jenshen choyi" va "Jenshen likyor" deb nomlanuvchi jenshen bilan to'ldirilgan [[choy]] va likyor iste'mol qilinadi.<gallery>
Fayl:Insam-twigim.jpg|''Insam- [[twigim]]'' (Jenshen pishiriqlari)
Fayl:Korean soup-Samgyetang-11.jpg|''[[Samgye-tang]]'' (Jenshen tovuq sho'rva)
Fayl:Insam-cha and yugwa.jpg|''[[Insam-cha]]'' (Jenshen choyi) va ''[[Yugwa|yugva]]'' (guruch puflari)
Fayl:Insamju (ginseng liquor).jpg|''[[Insam-ju]]'' (Jenshen likyori)
Fayl:Korea-Sokcho-Sansamju-Wild ginseng wine-02.jpg|''[[Sansam-ju]]'' (yovvoyi Jenshen likyori)
</gallery>

=== Diyetik qo'shimcha ===


2012-yilda Xitoy sog‘liqni saqlash organlari jenshen ildizini sog‘liq uchun hech qanday maxsus da’volar qilinmasa, oldindan ruxsatisiz sog‘lom oziq-ovqatlarda ishlatilishi mumkin bo‘lgan parhez o‘simlik sifatida qayta tasnifladi. Jenshen bilan to'ldirilgan choy va energetik ichimliklar bugungi kunda Xitoy va qo'shni mamlakatlarda tonik sifatida iste'mol qilinadi. Quritib damlangan ildiz sho'rvalar va boshqa ovqatlarga ham ishlatiladi.

=== An'anaviy tibbiyot va fitokimyoviy moddalar ===
Jenshen ko'p asrlar davomida an'anaviy tibbiyotda qo'llanilgan bo'lsa-da, zamonaviy tadqiqotlar uning biologik ta'siri to'g'risida aniq ma'lumotga ega emas..Dastlabki klinik tadqiqotlar yengil [[Qandli diabet|diabetga chalingan]] odamlarda xotira, charchoq, menopauza belgilari va insulin reaktsiyasiga ta'sirlar ko'rsatadi. 2005–2015 yillar oralig'ida tekshirilgan 44 ta tadqiqotdan 29 tasida ijobiy, cheklangan dalillar, 15 tasida esa hech qanday ta'sir ko'rsatilmagan<ref name="kim2">{{Cite journal|year=2015|title=Safety Analysis of Panax Ginseng in Randomized Clinical Trials: A Systematic Review|journal=Medicines|volume=2|issue=2|pages=106–126|doi=10.3390/medicines2020106|pmid=28930204|pmc=5533164}}</ref>. Jenshenning sog'liq uchun har qanday ta'siri borligini ko'rsatadigan dalillar etarli emas<ref name="nccih2">{{Veb manbasi|url=https://nccih.nih.gov/health/asianginseng/ataglance.htm|sarlavha=Asian ginseng|sana=September 2016|nashriyot=National Center for Complementary and Integrative Health, US National Institutes of Health, Bethesda, MD|kirish sanasi=10 February 2017}}</ref><ref name="kim2" />. 2021 yil holatiga ko'ra, jenshen "platsebo bilan solishtirganda erektil funktsiyaga yoki jinsiy aloqadan qoniqishga faqat ahamiyatsiz ta'sir ko'rsatadi"<ref>{{Cite journal|last=Lee|first1=Hye Won|last2=Lee|first2=Myeong Soo|last3=Kim|first3=Tae-Hun|last4=Alraek|first4=Terje|last5=Zaslawski|first5=Chris|last6=Kim|first6=Jong Wook|last7=Moon|first7=Du Geon|date=2021-04-19|title=Ginseng for erectile dysfunction|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|volume=2021|issue=4|pages=CD012654|doi=10.1002/14651858.CD012654.pub2|issn=1469-493X|pmc=8094213|pmid=33871063}}</ref>.

Ildizlari an'anaviy xitoy tabobatida qo'llanilsa-da, barglari va poyalari ildizlarga qaraganda ko'proq fitokimyoviy moddalarni o'z ichiga oladi va ularni yig'ish osonroqdir<ref>{{Cite journal|last=Hongwei Wang|last2=Dacheng Peng|last3=Jingtian Xie|year=2009|title=Ginseng leaf-stem: bioactive constituents and pharmacological functions|journal=Chinese Medicine|volume=4|issue=20|pages=20|doi=10.1186/1749-8546-4-20|pmid=19849852|pmc=2770043}}</ref>. Tarkibi ginsenosidlar deb nomlanuvchi steroid saponinlarni o'z ichiga oladi <ref name="Attele">{{Cite journal|last=Attele|first1=AS|last2=Wu|first2=J.A.|last3=Yuan|first3=C.S.|year=1999|title=Ginseng pharmacology: multiple constituents and multiple actions.|journal=Biochemical Pharmacology|volume=58|issue=11|pages=1685–1693|doi=10.1016/s0006-2952(99)00212-9|pmid=10571242}}</ref>, ammo bu birikmalarining ta'siri 2021 yildan boshlab yuqori sifatli klinik tadqiqotlar bilan o'rganilmagan va shuning uchun noma'lumligicha qolmoqda.

== Nojo'ya ta'siri ==
Ginseng odatda yaxshi xavfsizlik profiliga ega va qisqa muddatda qo'llanilganda salbiy ta'sirlar kam bo'ladi..Jenshen to'xtovsiz qo'llanilganda, [[Bosh ogʻrigʻi|bosh og'rig'i]], [[uyqusizlik]] va [[ovqat hazm qilish]] muammolari kabi nojo'ya ta'sirlarni keltirib chiqarishi mumkin.

=== Dozani oshirib yuborish ===
Oddiy jenshenlar ( ''P. ginseng'' va ''P. quinquefolia'' ) odatda katta miqdorda ham nisbatan xavfsiz hisoblanadi<ref name="shergis">{{Cite journal|last=Shergis|first1=J. L.|last2=Zhang|first2=A. L.|last3=Zhou|first3=W|last4=Xue|first4=C. C.|year=2013|title=''Panax ginseng'' in randomised controlled trials: A systematic review|journal=Phytotherapy Research|volume=27|issue=7|pages=949–65|doi=10.1002/ptr.4832|pmid=22969004}}</ref>. ''P. jenshinning'' o'tkir dozasini oshirib yuborishning eng keng tarqalgan va xarakterli belgilaridan biri qon ketishdir. Dozani oshirib yuborishning yengil belgilari orasida og'iz va lablar qurushi, teri qichishishi, asabiylashish, titroq, yurak urishi, ko'rishning buzilishi, bosh og'rig'i, uyqusizlik, tana haroratining oshishi, qon bosimining oshishi, shish, ishtahaning pasayishi, bosh aylanishi, ekzema, erta tongda diareya bo'lishi mumkin, qon ketishi va charchoq.

== Terminologiya va etimologiya ==
Inglizcha "ginseng" so'zi xitoycha " {{Lang|nan|jîn-sim}} " so'zidan kelib chiqqan ( bu transliteratsiya Pe̍h-ōe-jī da joylashgan). ''Birinchi'' [[Xitoy yozuvi|belgi]] ( [[pinyin]] {{Lang-zh|{{linktext|人}}}} ; Modern Standard Mandarin talaffuzi: [ʐə̌n] yoki [ɻə̌n] ) "odam" <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Ginseng|url=https://www.etymonline.com/search?q=ginseng|nashriyot=Online Etymology Dictionary|kirish sanasi=2 August 2021|sana=2021}}</ref> degan ma'noni anglatadi va ikkinchi belgi {{Lang-zh|{{linktext|蔘}}}} {{Lang-zh|}} ; MSM : [sán] ) vilkali shakldagi "o'simlik ildizi" degan ma'noni anglatadi.



 

=== Boshqa o'simliklar ba'zan jenshen deb ataladi ===
Haqiqiy jenshen o'simliklari faqat ''Panax'' jinsiga tegishli<ref name="CMHP">Chinese Medical Herbology and Pharmacology, by John K. Chen, Tina T. Chen</ref>. Bir nechta boshqa o'simliklar ba'zan jenshen deb ataladi, ammo ular boshqa [[Urugʻ (zoologiya)|jinsdan]] yoki hatto [[Oila (biologiya)|oiladan]] . Sibir jensheni bir oilada, lekin haqiqiy jenshen kabi 1 jinsda emas. Sibir jenshenidagi faol moddalar genosenoidlar emas, balki eleuterosidlardir . Go'shtli ildiz o'rniga Sibir jenshenida yog'ochli ildiz bor.

*

⚫
== Manbalar ==
{{Manbalar}}

2022-yil 13-oktyabr, 06:41 dagi koʻrinishi

Madaniy koreys ginsengining ildizi (P. ginseng)

Jenshen— Panax turkumidagi oʻsimliklarning ildizi, masalan, Koreya jenshen ( P. ginseng ), Janubiy Xitoy jenshen ( P. notoginseng ) va Amerika jenshen ( P. quinquefolius ), odatda ginsenozidlar va gintonin mavjudligi bilan tavsiflanadi. Jenshen eng ko'p Xitoy va Koreya oshxonalari va dori-darmonlarida qo'llaniladi.

Jenshen ko'p asrlar davomida an'anaviy tibbiyotda qo'llanilgan bo'lsa-da, zamonaviy klinik tadqiqotlar uning tibbiy samaradorligi to'g'risida aniq ma'lumotga ega emas[1][2]. Jenshenning har qanday kasallikni davolashda samarali ekanligi haqida jiddiy dalillar yo'q va masalan, Qo'shma Shtatlarda uning ishlatilishi AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) tomonidan retsept bo'yicha dori sifatida tasdiqlanmagan[1][2]. Jenshen odatda xun takviyesi sifatida sotilgan bo'lsa-da, qo'shimchalar uchun nomuvofiq ishlab chiqarish amaliyoti jenshen mahsulotlari zaharli metallar yoki bir-biriga bog'liq bo'lmagan to'ldiruvchi birikmalari bilan ifloslangan bo'lishi mumkinligini ko'rsatadigan tahlillarga olib keldi va uning haddan tashqari ishlatilishi retsept bo'yicha dori-darmonlar bilan salbiy ta'sir ko'rsatishi yoki noxush ta'sir ko'rsatishi mumkin.

Tarix

Jenshendan dorivor o't sifatida foydalanishni qamrab olgan birinchi yozma matnlardan biri Xitoyda 196 yilda yozilgan Shen Nong farmakopeyasi edi. O'zining 1596 yildagi Materia Medica o'simliklari to'plamida Li Shizhen jenshenni "eng yaxshi tonik" deb ta'riflagan. Biroq, o't "hammani davolovchi" dori sifatida emas, balki surunkali kasalliklarga chalingan bemorlar va tuzalib ketayotganlar uchun tonik sifatida ishlatilgan[3].

Xitoy va Koreyadagi jenshen maydonlarini nazorat qilish 16-asrda muammoga aylandi[4].

Jenshen turlari

Jenshen o'simliklari faqat Panax jinsiga tegishli[5]. Madaniy turlarga Panax ginseng (Koreya jenshen), Panax notoginseng (Janubiy Xitoy jenshen) va Panax quinquefolius (Amerika jenshen) kiradi[6]. Jenshen salqin iqlim sharoitida - Koreya yarimoroli, Shimoliy-Sharqiy Xitoy, Rossiya Uzoq Sharqi, Kanada va AQShda uchraydi, garchi ba'zi turlari issiq hududlarda o'sadi - Janubiy Xitoy jenshenning vatani janubi-g'arbiy Xitoy va Vetnam. Panax vietnamensis (Vetnam jenshen) - ma'lum bo'lgan eng janubiy Panax turlari.

Yovvoyi va madaniy jenshen

Yovvoyi jenshen

Yovvoyi jenshen tabiiy ravishda tog'larda o'sadi. Yovvoyi Jenshen o'simlik hozir Xitoyda deyarli yo'q bo'lib ketgan va butun dunyo bo'ylab yo'qolib ketish xavfi ostida[7]. Bu so'nggi yillarda mahsulotga bo'lgan talabning yuqoriligi bilan bog'liq bo'lib, yovvoyi o'simliklarning o'sishi va ko'payishiga qaraganda tezroq yig'ib olinishiga olib keladi (yovvoyi jenshen o'simligi yetuklikka erishish uchun yillar talab qilishi mumkin[8]. Yovvoyi Jenshen qizil yoki oq Jenshen bo'lishi uchun qayta ishlanishi mumkin[9]. Yovvoyi amerikalik jenshen uzoq vaqtdan beri tub joy amerikaliklar tomonidan tibbiyot uchun ishlatilgan[10][11][12]. 1700-yillarning o'rtalaridan boshlab u xalqaro savdo uchun yig'ib olindi[10]. Bugungi kunda Amerikaning yovvoyi Jenshenini 19ta shtatda uchratish mumkin, ammo eksport uchun cheklovlar mavjud[10][13][14].

Madaniy Jenshen

Madaniy Jenshen kamdan-kam uchraydigan yovvoyi Jenshenga nisbatan arzonroq[15].

Yovvoyi jenshen odamlar tomonidan tog'larga ekilgan va yovvoyi jenshen kabi o'sishiga ruxsat berilgan[15].

Jenshenni qayta ishlash

Madaniy Jenshen

Jenshen urug'i odatda kuzda rezavorlar yig'ib olingandan keyin bahorgacha unib chiqmaydi. Ular birinchi navbatda issiq-sovuq ishlov berish bilan nam muhitda uzoq muddat saqlanishi kerak, bu jarayon tabaqalanish deb nomlanadi.

Yangi Jenshen

Yangi Jenshen "yashil Jenshen" deb ham ataladi, quritilmagan xom mahsulotdir. Uning ishlatilishi mavjudlik bilan cheklangan.

Oq Jenshen

Oq Jenshen tozalanadi va quritiladi. Oq Jenshen- bu qizdirilmasdan quritilgan yangi Jenshen. Suv miqdorini 12% yoki undan kamroq darajaga tushirish uchun u tozalanadi va quritiladi[16]. Quyoshda quritilgan oq Jenshen tarkibida terapevtik tarkibiy qismlar kamroq bo'lishi mumkin. Ildiz tarkibidagi fermentlar quritish jarayonida bu tarkibiy qismlarni parchalashi mumkin. Quyoshda quritish ildizni sarg'ish-oq rangga kirishini ta'minlaydi.

Qizil Jenshen

Qizil Jenshen bug'langan va quritilgan qizg'ish rangga ega bo'lgan jenshendir. Qizil Jenshen oq Jenshenga qaraganda kamroq chirishga moyil[17]. Bu tozalangan jenshen bo'lib, 100 °C (212 °F) standart qaynash haroratida bug'lash orqali isitiladi, quyoshda quritiladi.U ko'pincha o'simlik pivosida marinadlanadi, buning natijasida ildiz juda mo'rt bo'ladi.

Ishlab chiqarish

Tijorat maqsadida Jenshen 35 dan ortiq mamlakatlarda sotiladi, Xitoy eng katta iste'molchi hisoblanadi. 2013 yilda jenshenning global savdosi 2 milliard dollardan oshdi, uning yarmi Janubiy Koreya tomonidan ishlab chiqarilgan[6]. 21-asr boshlarida dunyodagi 80 000 tonna jenshenning 99 foizi faqat to'rtta davlatda ishlab chiqarilgan: Xitoy (44 749 tonna), Janubiy Koreya (27 480 tonna), Kanada (6 486 tonna) va AQShda (1 054 tonna)[6]. Janubiy Koreyada ishlab chiqarilgan barcha Jenshen Koreya Jenshenni ( P. ginseng ), Xitoyda ishlab chiqarilgan Jenshen esa P. ginseng va Janubiy Xitoy Jenshenni ( P. notoginseng ) ni o'z ichiga oladi[6]. Kanada va Qo'shma Shtatlarda ishlab chiqarilganginsengginsengginsengsosan Amerika ginsengidir ( P. quinquefolius ). [6] [18]

Foydalanadi

Jenshen Energetik ichimliklar yoki o'simlik choylari tarkibiga oz miqdorda kiritilishi yoki xun takviyesi sifatida sotilishi mumkin[1][2][19][20].

Oziq-ovqat yoki ichimlik

Ildiz ko'pincha quritilgan shaklda, butun yoki damlangan holda ishlatiladi. Jenshen bargi unchalik qimmat bo'lmasa ham, ba'zida ishlatiladi[21].

Koreys oshxonasida Jenshen turli xil ovqatlar va sho'rvalar, shuningdek choy va spirtli ichimliklar uchun ishlatiladi[22].

"Jenshen choyi" va "Jenshen likyor" deb nomlanuvchi jenshen bilan to'ldirilgan choy va likyor iste'mol qilinadi.

Diyetik qo'shimcha

2012-yilda Xitoy sog‘liqni saqlash organlari jenshen ildizini sog‘liq uchun hech qanday maxsus da’volar qilinmasa, oldindan ruxsatisiz sog‘lom oziq-ovqatlarda ishlatilishi mumkin bo‘lgan parhez o‘simlik sifatida qayta tasnifladi. Jenshen bilan to'ldirilgan choy va energetik ichimliklar bugungi kunda Xitoy va qo'shni mamlakatlarda tonik sifatida iste'mol qilinadi. Quritib damlangan ildiz sho'rvalar va boshqa ovqatlarga ham ishlatiladi.

An'anaviy tibbiyot va fitokimyoviy moddalar

Jenshen ko'p asrlar davomida an'anaviy tibbiyotda qo'llanilgan bo'lsa-da, zamonaviy tadqiqotlar uning biologik ta'siri to'g'risida aniq ma'lumotga ega emas..Dastlabki klinik tadqiqotlar yengil diabetga chalingan odamlarda xotira, charchoq, menopauza belgilari va insulin reaktsiyasiga ta'sirlar ko'rsatadi. 2005–2015 yillar oralig'ida tekshirilgan 44 ta tadqiqotdan 29 tasida ijobiy, cheklangan dalillar, 15 tasida esa hech qanday ta'sir ko'rsatilmagan[23]. Jenshenning sog'liq uchun har qanday ta'siri borligini ko'rsatadigan dalillar etarli emas[2][23]. 2021 yil holatiga ko'ra, jenshen "platsebo bilan solishtirganda erektil funktsiyaga yoki jinsiy aloqadan qoniqishga faqat ahamiyatsiz ta'sir ko'rsatadi"[24].

Ildizlari an'anaviy xitoy tabobatida qo'llanilsa-da, barglari va poyalari ildizlarga qaraganda ko'proq fitokimyoviy moddalarni o'z ichiga oladi va ularni yig'ish osonroqdir[25]. Tarkibi ginsenosidlar deb nomlanuvchi steroid saponinlarni o'z ichiga oladi [26], ammo bu birikmalarining ta'siri 2021 yildan boshlab yuqori sifatli klinik tadqiqotlar bilan o'rganilmagan va shuning uchun noma'lumligicha qolmoqda.

Nojo'ya ta'siri

Ginseng odatda yaxshi xavfsizlik profiliga ega va qisqa muddatda qo'llanilganda salbiy ta'sirlar kam bo'ladi..Jenshen to'xtovsiz qo'llanilganda, bosh og'rig'i, uyqusizlik va ovqat hazm qilish muammolari kabi nojo'ya ta'sirlarni keltirib chiqarishi mumkin.

Dozani oshirib yuborish

Oddiy jenshenlar ( P. ginseng va P. quinquefolia ) odatda katta miqdorda ham nisbatan xavfsiz hisoblanadi[27]. P. jenshinning o'tkir dozasini oshirib yuborishning eng keng tarqalgan va xarakterli belgilaridan biri qon ketishdir. Dozani oshirib yuborishning yengil belgilari orasida og'iz va lablar qurushi, teri qichishishi, asabiylashish, titroq, yurak urishi, ko'rishning buzilishi, bosh og'rig'i, uyqusizlik, tana haroratining oshishi, qon bosimining oshishi, shish, ishtahaning pasayishi, bosh aylanishi, ekzema, erta tongda diareya bo'lishi mumkin, qon ketishi va charchoq.

Terminologiya va etimologiya

Inglizcha "ginseng" so'zi xitoycha " jîn-sim " so'zidan kelib chiqqan ( bu transliteratsiya Pe̍h-ōe-jī da joylashgan). Birinchi belgi ( pinyin xitoycha: 人 ; Modern Standard Mandarin talaffuzi: [ʐə̌n] yoki [ɻə̌n] ) "odam" [28] degan ma'noni anglatadi va ikkinchi belgi xitoycha: 蔘 xitoycha:  ; MSM : [sán] ) vilkali shakldagi "o'simlik ildizi" degan ma'noni anglatadi.


 

Boshqa o'simliklar ba'zan jenshen deb ataladi

Haqiqiy jenshen o'simliklari faqat Panax jinsiga tegishli[5]. Bir nechta boshqa o'simliklar ba'zan jenshen deb ataladi, ammo ular boshqa jinsdan yoki hatto oiladan . Sibir jensheni bir oilada, lekin haqiqiy jenshen kabi 1 jinsda emas. Sibir jenshenidagi faol moddalar genosenoidlar emas, balki eleuterosidlardir . Go'shtli ildiz o'rniga Sibir jenshenida yog'ochli ildiz bor.

Manbalar

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Ginseng“. Drugs.com (2019). Qaraldi: 2019-yil 1-aprel.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „Asian ginseng“. National Center for Complementary and Integrative Health, US National Institutes of Health, Bethesda, MD (2016-yil sentyabr). Qaraldi: 2017-yil 10-fevral.
  3. ↑ Mahady, Gail B.. Botanical Dietary Supplements. CRC Press, 2001 — 207–215-bet. ISBN 978-90-265-1855-3. 
  4. ↑ Kim, Seonmin (2007). "Ginseng and Border Trespassing Between Qing China and Choson Korea". Late Imperial China 28 (1): 33–61. doi:10.1353/late.2007.0009. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Chinese Medical Herbology and Pharmacology, by John K. Chen, Tina T. Chen
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Baeg, In-Ho; So, Seung-Ho (2013). "The world ginseng market and the ginseng". Journal of Ginseng Research 37 (1): 1–7. doi:10.5142/jgr.2013.37.1. PMID 23717152. PMC 3659626. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3659626. 
  7. ↑ „Ginseng Varieties and Glossary - NYS Dept. of Environmental Conservation“. www.dec.ny.gov. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  8. ↑ „Getting Started Right for Successful Ginseng Production“ (en-US). Cornell Small Farms (2015-yil 5-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  9. ↑ „Red ginseng - White ginseng: What is the difference?“. www.florafarm.de. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 „American Ginseng“. www.fws.gov. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  11. ↑ Farmer. „American Ginseng, in the Forest and in the Marketplace“ (en-US). CompassLive. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  12. ↑ Taylor. „Getting to the Root of Ginseng“ (en). Smithsonian Magazine. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  13. ↑ „Wild American Ginseng Information for Dealers and Exporters“. U.S. Fish & Wildlife Service. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  14. ↑ „Ginseng“ (en-US). Pennsylvania Department of Conservation & Natural Resources. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  15. ↑ 15,0 15,1 Yun, Suh-young. „All about wild ginseng“. The Korea Times (2012-yil 26-iyul). Qaraldi: 2018-yil 2-yanvar.
  16. ↑ „Teas Made from Ginseng, Jujubes and Omija“. Pictorial Korea. Korean Overseas Culture and Information Service (2000-yil iyun), s. 31. Qaraldi: 2018-yil 2-yanvar.
  17. ↑ Fulder, Stephen. The book of ginseng, 2nd, Rochester, VT: Healing Arts Press, 1993 — 300-bet. ISBN 0-89281-491-8. Qaraldi: 2018-yil 2-yanvar. 
  18. ↑ „2016-nyeon insam tonggye-jaryo-jip“ (ko) (PDF). Ministry of Agriculture, Food and Rural Affairs 2–4 (2017-yil may). Qaraldi: 2018-yil 24-fevral.
  19. ↑ „Herbal supplements filled with fake ingredients, investigators find“. CBS News (2015-yil 3-fevral). Qaraldi: 2019-yil 1-aprel.
  20. ↑ Lindsy Liu. „Side effects of ginseng supplements“. US National Capital Poison Center (2019). Qaraldi: 2019-yil 1-aprel.
  21. ↑ Wang, Hongwei; Peng, Dacheng; Xie, Jingtian (2009-10-22). "Ginseng leaf-stem: bioactive constituents and pharmacological functions". Chinese Medicine 4: 20. doi:10.1186/1749-8546-4-20. ISSN 1749-8546. PMID 19849852. PMC 2770043. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2770043. 
  22. ↑ Oktay, Serdar; Ekinci, Erhun Kemal (2019-07-17). "Medicinal food understanding in Korean gastronomic culture". Journal of Ethnic Foods 6 (1): 4. doi:10.1186/s42779-019-0003-9. ISSN 2352-6181. 
  23. ↑ 23,0 23,1 "Safety Analysis of Panax Ginseng in Randomized Clinical Trials: A Systematic Review". Medicines 2 (2): 106–126. 2015. doi:10.3390/medicines2020106. PMID 28930204. PMC 5533164. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5533164. 
  24. ↑ Lee, Hye Won; Lee, Myeong Soo; Kim, Tae-Hun; Alraek, Terje; Zaslawski, Chris; Kim, Jong Wook; Moon, Du Geon (2021-04-19). "Ginseng for erectile dysfunction". The Cochrane Database of Systematic Reviews 2021 (4): CD012654. doi:10.1002/14651858.CD012654.pub2. ISSN 1469-493X. PMID 33871063. PMC 8094213. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8094213. 
  25. ↑ Hongwei Wang; Dacheng Peng; Jingtian Xie (2009). "Ginseng leaf-stem: bioactive constituents and pharmacological functions". Chinese Medicine 4 (20): 20. doi:10.1186/1749-8546-4-20. PMID 19849852. PMC 2770043. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2770043. 
  26. ↑ Attele, AS; Wu, J.A.; Yuan, C.S. (1999). "Ginseng pharmacology: multiple constituents and multiple actions.". Biochemical Pharmacology 58 (11): 1685–1693. doi:10.1016/s0006-2952(99)00212-9. PMID 10571242. 
  27. ↑ Shergis, J. L.; Zhang, A. L.; Zhou, W; Xue, C. C. (2013). "Panax ginseng in randomised controlled trials: A systematic review". Phytotherapy Research 27 (7): 949–65. doi:10.1002/ptr.4832. PMID 22969004. 
  28. ↑ „Ginseng“. Online Etymology Dictionary (2021). Qaraldi: 2021-yil 2-avgust. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Jenshen&oldid=3092925" dan olindi