Xalqaro turkiy akademiyasi

Xalqaro turkiy akademiyasi — Ostona shahrida joylashgan institut.

Tarixi

2009-yil 3-oktabrda Ozarbayjon Respublikasining Naxchivan shahrida boʻlib oʻtgan turkiy tilli davlatlar rahbarlarning IX sammitida Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti Nursulton Nazarbaev turkiy dunyoni tadqiq etuvchi xalqaro ilmiy markaz tashkil qilish fikrini olgʻa surgan edi. 2010 yil 25 may kuni Qozogʻiston Respublikasining poytaxti — Astana shahrida joylashgan „Tinchlik va Totuvlik saroyi“da Turkiy Akademiya oʻz ish faoliyatini boshladi. Turk dunyosidagi ushbu yagona ilmiy-tadqiqot markazining ochilish marosimida Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti Nursulton Nazarbaev va Turkiya Prezidenti Abdulloh Gul bilan birgalikda Qozogʻiston, Turkiya, AQSh, RF (Tatariston, Boshqirdiston, Chuvashiya, Yakutiya), Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, Ukraina davlatlarining etakchi turkolog olimlari qatnashdilar. Qirgʻiziston Respublikasining poytaxti Bishkekda 2012 yil 22-23 avgust kunlari boʻlib oʻtgan navbatdagi Turkiy Kengash ІІ sammitida Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti Nursulton Nazarbaev va Turkiya Prezidenti Abdulloh Gul, Qirgʻiziston Respublikasi Prezidenti Almazbek Atambaev va Ozarbayjon Respublikasi Premer-ministri Artur Rasizade Turkiy Akademiyaga xalqaro maqom berish boʻyicha shartnomaga imzo qoʻydilar. Shartnomani taʼsischi davlatlar ratifikatsiyadan oʻtkazganlaridan keyin Qozogʻistonda 2010 yilda tashkil etilgan va 4 yildan beri faoliyat yuritib kelayotgan ushbu Akademiya 2014 yilning 28 avgustidan boshlab xalqaro maqomga ega boʻldi. Shu tariqa turkiy tilli toʻrt nafar davlat hamkorligida tashkil etilgan yagona xalqaro ilmiy tashkilot — „Xalqaro Turkiy Akademiya“ oʻz faoliyatini yurita boshladi.

Taʼsischi davlatlar

Ozarbayjon Respublikasi, Qozogʻiston Respublikasi, Qirgʻiziston Respublikasi, Turkiya Respublikasi.

Maqsadi va vazifalari

Maqsadi:Qadim davrlardan to hozirgi kungacha boʻlgan turkiy dunyo tarixi, tili, adabiyoti va madaniyatini tadqiq qilish, turkiy oʻlkalarning dunyo sivilizatsiyasidagi oʻrni va hissasini birlamchi manbalar asosida yorituvchi butun turk dunyosiga aloqador ilmiy tadqiqotlarni oʻzaro uygʻunlashtiradigan yagona ilmiy markaz vazifasini bajarish.

Vazifalari:Turkiy xalqlar ilmiy jamoasi tomonidan ilm va fan sohasida olib borilayotgan tadqiqotlarni rivojlantirish, shuningdek, turkiy tilli oʻlkalar ilmiy xodimlarining izlanishlariga sharoit yaratish va ular orasida oʻzaro hamkorlikni yoʻlga qoʻyish.

Xalqora hamkorlik

Xalqaro Turkiy Akademiya hozirgi kungacha 40 ga yaqin ilmiy tadqiqot institutlari va turkologiya markazlari bilan aloqa oʻrnatib, ularbilan oʻzaro memorandumlar imzoladi. Ular orasida Vengriya Milliy Akademiyasi va ilmiy tadqiqot markazlari, Qirgʻiziston Respublikasi Milliy Fanlar Akademiyasi, Ozarbayjon Milliy Fanlar Akademiyasi, Moʻgʻuliston Milliy Fanlar Akademiyasi va ular qoshidagi tadqiqot institutlari, shuningdek, Rossiya Federatsiyasining ilmiy tadqiqot markazlarini sanab oʻtish mumkin. Shu bilan birgalikda, Koreya, AQSh, Turkiya kabi mamlakatlarning etakchi oʻquv dargohlari bilan qalin aloqalar oʻrnatilgan. Bundan tashqari, Akademiya 100 ga yaqin chet ellik turkolog olimlarning boshini biriktirgan holda dolzarb mavzulardagi oʻnlab ilmiy loyihalarni amalga oshirmoqda. Xalqaro Turkiy Akademiya Turkiy Kengash (Turkiy tilli davlatlar Kengashi), TurkPA (Turkiy tilli davlatlar Parlamentlari Assambleyasi), TURKSOY (Turkiy xalqlar madaniyati va sanʼati hamkorligi tashkiloti) hamda Islom tarixi, sanʼati va madaniyatini tadqiq qilish markazi (IRCICA) bilan oʻzaro hamkorlikni yoʻlga qoʻydi.

Tuzilishi

Ilmiy Kengash-Xalqaro Turkiy Akademiyaning eng yuqori tashkiloti — Ilmiy Kengash. Tashkilotni boshqaruv har bir tarafdan (Turkiy Kengashga aʼzo mamlakatlardan) bir nafar vakil, shuningdek, Xalqaro Turkiy Akademiyaning Prezidenti va vitse-prezidentlarini oʻz tarkibiga oluvchi Ilmiy Kengash tomonidan amalga oshiradi.

Prezident-Prezident tomonlar (Turkiy Kengashga aʼzo mamlakatlar)ning fuqarolari orasidan toʻrt yil muddatga qayta saylanish asosida tayinlanadi. Xalqaro Turkiy Akademiyaning bosh prezidenti — tarix fanlari doktori Darxan Quvondiquli Qidirali. U ushbu vazifaga 2014 yil 4-5 iyun kunlari Turkiyaning Bodrum shahrida boʻlib oʻtgan Turkiy Kengashning IV sammitida Kengashga aʼzo toʻrt davlat rahbarlari roziligi bilan tayinlandi. Xalqaro Turkiy Akademiya Qozogʻistonda joylashganligi sababli ilk prezident Qozogʻiston tomonidan tayinlandi. Tashkilot rahbari Turkiy Kengashga aʼzo davlatlarning ingliz tilidagi rasmiy nomlanishi boʻyicha alifbo tartibiga koʻra rotatsiya (navbatlashuv) asosida almashinib turadi: Ozarbayjon; Qirgʻiziston va Turkiya.

Vitse-prezidentlar-Xalqaro Turkiy Akademiyaning prezidenti Qozogʻiston fuqarosi boʻlganligi bois vitse-prezidentlikka Turkiy Kengashga aʼzo boshqa davlatlardan (Turkiya, Ozarbayjon, Qirgʻiziston) uch vitse-prezident tayinlanadi.

Tadqiqot markazlari-Xalqaro Turkiy Akademiya qoshida 5 tadqiqot markazi faoliyat yuritadi. Yaʼni: tarix, arxeologiya va etnologiya markazi; til, adabiyot va terminologiya markazi; sanʼat va madaniyat markazi; ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar markazi, xalqaro tadqiqotlar markazi. Ushbu markazlar turk dunyosining dolzarb masalalari hamda madaniyati, tarixi, iqtisodi va integratsiyasi yoʻnalishlarini tadqiq qiladi.

Akademiya tomonidan amalga oshirilgan ishlar

Xalqaro Turkiy Akademiyada taʼsischi mamlakatlar va turk dunyosi olimlari faoliyat olib borishadi. Akademiya turk dunyosiga aloqador koʻplab xalqaro fundamental loyihalarni amalga oshirmoqda. Shu asosda Akademiya tomonidan oʻtgan toʻrt yil mobaynida 50 ga yaqin ilmiy kitob nashr qilindi. Ular hozirgi kun turkologiyasi, turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, sanʼati, turkiy xalqlarning istiqboli masalalariga bagʻishlangan. Shu bilan birgalikda, Akademiya turkologiya va altaistikaning dolzarb masalalarini ilmiy tomondan tahlil qiluvchi „Altaistika va Turkologiya“ hamda tahlil, muhokama va munozara yoʻnalishidagi „GLOBAL-Turk“ nomli xalqaro jurnallarni nashr qilish ishini yoʻlga qoʻydi. Ushbu nashrlar toʻrt tilda (qozoq, rus, ingliz, turk) boʻlib, asosan ilmiy tahliliy maqolalarni oʻz ichiga oladi. Bundan tashqari, turkiy tillar boʻyicha lugʻatlar chop etilmoqda. Akademiya 2010 yildan boshlab turkiy xalqlar tarixi, madaniyati va turkiy xalqlarning bir qator atoqli vakillariga bagʻishlangan xalqaro konferensiyalar, forumlar, yigʻilishlar va seminarlar uyushtirib kelmoqda.

Turkiy xalqlar kutubxonasi

Xalqaro Turkiy Akademiya qoshida Turkiy Xalqlar kutubxonasi faoliyat yuritmoqda. Taniqli turkologlarning shaxsiy kutubxonalari asosida tashkil etilgan kutubxonadagi kitob va boshqa nashrlar soni 32 mingdan oshadi. Atoqli turkshunos olimlar Ishtvan Mandoki Kongur, Abduali Qaydar va Abjan Qurishjanulilarning shaxsiy kutubxonalari ham ushbu kutubxonaga topshirilgan. Kutubxonada nodir kitob va qoʻlyozmalar ham mavjud. Shuningdek, tarixiy yodgorliklar qatoridan joy oluvchi qoʻlyozmalar nusxalari toʻplangan. Kutubxonada turli turkiy millatlarga ajratilgan alohida-alohida kitob javonlari mavjud. Masalan, bu erdan qozoq, turk, ozarbayjon, oʻzbek, turkman, boshqird, tatar, qorachoy, xakas, chuvash, qoraqalpoq, noʻgʻoy va h. kabi qardosh xalqlar adabiyotlarini topish mumkin. Hozirgi kunda Turkiy xalqlar kutubxonasining elektron bazasi tayyorlanmoqda.

Muzeyi

Xalqaro Turkiy Akademiya qoshida ochilgan muzeyda turkiy xalqlar tomonidan turli davrlarda yaratilgan qimmatbaho yodgorliklarni koʻrish imkoniyati mavjud. Turkiy xalqlar moddiy va maʼnaviy merosini asl va fotohujjatli manbalar tizimi holatida yigʻish ishlari olib borilmoqda. Muzey 2014 yil sentyabr oyida yangi topilgan yodgorliklar bilan toʻldirilgan holda oʻz faoliyatini boshladi.

Havolalar

Rasmiy sayt (Wayback Machine saytida 2014-12-16 sanasida arxivlangan) ^{(ingl.) (rus.) (turk.)} Andoza:Ref-kk