Tajnis

Tajnis (jinsdosh) - sheʻr baytida maʻno jihatidan har xil, ammo shakli bir xil yoki shaklan bir-biriga yaqin ikki soʻzni keltirib, ular vositasida muayyan fikr, lavha yoki timsolni taʻsirchan ifodalash sanʻati.

Tajnis (arab. — oʻxshash, shaklan oʻxshash, hamjins, xamshakl) — ogʻzaki va yozma adabiyotdagi badiiy sanʼatlardan. T.da omonimlar nozik soʻz oʻyinlarini ishlatishga imkon beradi. Sharq badiiyot ilmida T.ni lafzdoshlik darajasi va imlosiga qarab bir necha turlarga ajratganlar. Agar T. birikma lafzdoshligiga asoslangan boʻlsa "tajnisi murakkab" (maye: yoqildi — yo qildi, yozaman—yoza men), agar T.ning tuzilishi bir xil boʻlib, yozilishi har xil boʻlsa "tajnisi lafz" deb atalgan. Oʻzbek adabiyotida T.ni sheʼriy sanʼat sifatida ishlatishning 7 turi borligi qayd etilgan. U, ayniqsa, yozma sheʼriyatning deyarli barcha janrlarida badiiylikni yuzaga keltirish, soʻz oʻyinlari qosil qilish, soʻz maʼnolarining xilmaxil tovlanishlarini namoyish qilish maqsadlarida qoʻllangan. Mumtoz sheʼriyatda qofiyalarida T.li (omonimli) soʻzlar ishlatilgan nomalar, gʻazallar, qitalar, tuyuqlar, fardlar koʻp. Shoirlar sheʼrda, misra yoki baytda bir-biriga shaklan oʻxshash, jinsdosh soʻzlarni turli maʼnolarda qoʻllashib, chiroyli T. lar yaratganlar. Ayniqsa, T. turkiy xalklar sheʼriyatining oʻziga xos janrlaridan biri boʻlgan tuyuqlarda keng qoʻllangan.

Boʻldi chun umring kunining vaqti tush, Nafsi sargasht otini koʻp chopma, tush. Hobgoh etgil qanoat manzilin, Yoʻqsa hargiz koʻrmagingdir rost tush.

(Ogahiy).

Birinchi misradagi "tush" kunning tush paytini, kishi umrining oʻrtasini; ikkinchisi otdan tush—yoshingni oʻylab ish qil, insofga kel; uchinchisi uyquda tush koʻrmoq maʼnolarida ishlatilgan. T.li qofiyalar tuyuqning janr komponentlaridan biridir. Bobur ijodidan boshlab 2 misrasida T. soʻzlar qofiya boʻlib keluvchi fardlar ham yaratila boshlagan. T. 15-asr oʻzbek sheʼriyatida Yusuf Amiriy, Lutfiy, Navoiy yaratgan tuyuqlarda keng qoʻllanilgan. Uning sanʼat sifatidagi namunalari Bobur, Ubaydiy, Munis, Uvaysiy, Komyob, Ogahiy, Amiriy, Rojiy Margʻiloniy sheʼriyatida ham uchraydi. Keyinchalik: Habibiy, Charxiy, Gʻafur Gʻulom, Vosit Saʼdulla va boshqa T.larning original turlarini topishib, sheʼriyatga kiritdilar.

T. xalq ogʻzaki ijodida ham badiiylikni yuzaga keltirish omillaridan biri boʻlib kelgan.

Adabiyot

• Rahmonov V., Sheʼr sanʼatlari, Leninobod, 1972; Rustamov A., Navoiyning badiiy mahorati, T., 1979; Orzibekov P., Tuyuq: Lirikada kichik janrlar, T., 1976.

Rahmonqul Orzibekov.

Misol:

                        Ulkim koʻngil oldi zulfi xoli,
                        Koʻngludin emas xayoli xoli.

                                                                                          (Lutfiy)

Birinchi qatorda "xoli" soʻzi "yuzdagi xol" maʻnosida, ikkinchi qatorda "alohida emas" maʻnosida kelgan.

                        Qayu erda boʻlsa uqush bila oʻg (aqi)
                        Ani er atagʻil necha oʻgsa oʻg. (maqta)
                        Uqush, oʻg, bilig kimda boʻlsa tugal,
                        Yavuz ersa kaz te, kichig ersa oʻg. (ulugʻla)

                                                                                          (Yusuf Xos Hojib)

Mazmuni:
                        Qaysi bir kishida aql va zakovat boʻlsa,
                        Uni (haqiqiy) kishi deb atagin, qancha maqtasang maqta.
                        Zakovat, aql, bilim kimda yetuk boʻlsa
                        Yomon boʻlsa (ham) yaxshi de, kichik bo'lsa (ham) katta deb bil (yaʻni ulugʻla).

                        Boʻyung sarvu sanuvbartek, beling qil
                        Vafo qilgʻon kishilarga vafo qil.

                                                                                          (Xorazmiy)