Rishton tumani
| tuman | |
|---|---|
| Tarkibida | Fargʻona viloyati |
| Maʼmuriy markazi | Rishton |
| Yirik shahari | Rishton[1] |
| Asos solingan sanasi | 1926-yil |
| Hokim | Bahodir Xoliqov[2] |
| Rasmiy tillar | Oʻzbek |
| Aholi | 212 283 kishi (2023) [3] |
| Millatlar tarkibi | oʻzbeklar, tojiklar, qirgʻizlar, sartlar. |
| Dinlar tarkibi | musulmonlar |
| Pochta indeksi | 151301 |
| Rasmiy sayti | www.rishton.uz |
| Xaritada | |
 | |
| Koordinatalari: 40°21′0.0″N 71°16′59.9″E / 40.350000°N 71.283306°E G O | |
Rishton tumani — Fargʻona viloyatidagi tuman. 1926-yil 29-sentabrda tashkil etilgan. 1959-yil 7-martda Soʻx tumani bilan birlashtirilgan. 1990-yil 27-fevralda Soʻx tumani ajralib chiqqan. Shim.dan Bagʻdod, jan.sharqdan Oltiariq, gʻarbdan Oʻzbekiston va Uchkoʻprik tumanlari, janubdan Qirgʻiziston bilan chegaradosh. Maydoni 0,42,1 ming km². Aholisi 150.2 ming kishi (2003). Tumanda 1 shahar (Rishton) va bir nechta qishloq fuqarolari yigʻini (Chuburgʻon, Uyrat, Pandigon, Tegirmonboshi, Navbahor, Qipchoq, Beshkapa, Buzrukxoʻja Usmonxoʻjayev, Boʻston, Yoyilma, Zoxidon, Mehnatobod, Oqoltin, Oqyer, Rishton, Toʻda, Dutir, Qayragʻoch) bor. Markazi — Rishton shahri.
Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rishton viloyatining maydoni 420 km². Fargʻona vodiysining janubida, Oloy tizmalarining etaklarida, Soʻx daryosining oʻng qirgʻogʻida, dengiz sathidan 482 metr balandlikda joylashgan. Janubda Qirgʻizistonning Botken viloyati, gʻarbda Uchkoʻprik, janubda Bagʻdod, sharqda Fargʻona viloyatining Oltiariq viloyatlari bilan chegaradosh.Fargʻonagacha boʻlgan masofa 50 km, Toshkentgacha 270 km. Eng yaqin temir yoʻl stansiyasi Furqat (Serova) shahardan 12 km shimolda joylashgan.
Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aholisi, asosan, oʻzbeklar, shuningdek, tojik, qirgʻiz, rus, tatar, koreys va boshqa millat vakillaridan iborat. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km² ga 357 kishi. Aholisi 212 283 kishi, shu jumladan, shahar aholisi — 135 600 kishi (63.8%), qishloq aholisi — 76 683 kishi (36.1%)[4]. Rishton maʼmuriy markazi aholi soni boʻyicha Fargʻona viloyatida Fargʻona, Qoʻqon, Margʻilon va Hamza shaharlaridan keyin 5-oʻrinda turadi. Shahar 20 mahalla boʻlingan: Bogʻiston, Gumbaz, Dahbed, Dehqonobod, Dorilomon, Zar-Ariq, Qoʻzi-Ahror, O. Qoraboshev, Qoʻshqayron, Markaz, Minor, Miskin, Navoiy, Nosgar, O. Sobirov, M. Topivoldiyev, Toshogoʻlik, Xoʻja-Ilgʻor va Chinigaron, Shokir-Ota, 49200 kishi (2013-yil). 13-asrdagi moʻgʻullar istilosi Oʻrta Osiyo etnik xaritasiga katta oʻzgarishlar kiritdi. Koʻp sonli koʻchmanchi moʻgʻullarning koʻchirilishi juda muhim omil boʻldi. 1882-yilda hududda 17970 kishi yashagan . Aholisi qirgʻizlar, sartlar, tojiklar, oʻzbeklar va boshqalardan iborat. Ushbu maʼlumotlarga koʻra, ruslar soni 10 kishidan oshmagan. 1909-yilda Rishton Baxkirlar uchastkasi tarkibiga kirdi. Hududda 21811 kishi yashagan. Hudud deportatsiya qilingan Qrim-tatarlarni joylashtirish markazlaridan biri. Rusiyzabon aholining asosiy qismi SSSR parchalanishi tufayli 1990-yillarning boshlarida koʻchib kelgan.
Tabiati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tuman hududi Markaziy Fargʻona choʻlining jan.da, Soʻx daryosi va Katta Fargʻona kanali boʻyida joylashgan. Hududi, asosan, tekislikdan iborat. Foydali qazilmalardan neft, gaz, soz tuproq, shagʻal bor. Iqlimi keskin kontinental. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi — 6.7°, eng past temperatura —27°, iyulning oʻrtacha temperaturasi 23.6°, eng yuqori temperatura 42°. Yiliga 180 mm yogʻin yogʻadi. Xoʻjaliklar va aholi yerlari Soʻx daryosi va Usmon Yusupov nomli Katta Fargʻona, Katta Andijon kanallaridan sugʻoriladi. Tuproqlari qoʻngʻir boʻz tuproq va oʻtloqi tuproqlardan iborat, ayrim joylarda shoʻrtuproq uchraydi. Oʻsimliklardan shoʻra, shuvoq, yantoq, miya, oq bosh, yulgʻun, qiyoq va boshqa oʻsadi. Yovvoyi hayvonlardan boʻri, tulki, quyon, yumronqoziq; parrandalardan kaklik, bedana, tustovuq, zogʻcha, qargʻa, toʻrgʻay, sassiqpopishak, qaldirgʻoch; sudraluvchilardan oʻq ilon, chipor ilon, kaltakesak; kemiruvchilardan kalamush va boshqa uchraydi.
Iqtisodiyoti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tuman markazi va yaqin qishloqlarda kulolchilik rivojlangan. Qishloq xoʻjaligi bogʻdorchilik, tokchilikka ixtisoslashgan. Mashhur Rishton qandak oʻriklari, Choʻngʻara devzirasi yetishtiriladi. 2023-yil 1-dekabr holatiga Rishton tumanida ro‘yxatdan o‘tgan korxona va tashkilotlar soni 2314 tani tashkil etadi. Shundan:
- Faoliyat yuritayotgan korxonalar – 1771 ta;
- Yangi tashkil etilgan korxonalar - 311 ta.
Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha:
- Qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi – 67 ta;
- Sanoat – 428 ta;
- Qurilish – 101 ta;
- Savdo – 462 ta;
- Tashish va saqlash – 44 ta;
- Yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmatlar – 151 ta;
- Axborot va aloqa – 34 ta;
- Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish – 41 ta;
- Boshqa turdagi xizmatlar – 443 ta.
Tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy-huquqiy shakli boʻyicha:
- Mas’uliyati cheklangan jamiyatlar – 458 ta;
- Xususiy korxonalar - 402 ta;
- Oilaviy korxonalar – 564 ta;
- Chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalar – 10 ta.[5]
Oʻzbekiston xalq ustalari I.Komilov, N.Qodirov, Oʻzbekiston Badiiyot akademiyasi aʼzosi Sh. Yusupovlarning oʻziga xos uslublari bor. Sugʻoriladigan yerlar 20,658 ga, shu jumladan, paxta 9,500 ga, don 7,400 ga, sabzavot va poliz 170 ga, yem-xashak ekinlari 588 ga maydonga ekiladi. Mevazorlar 5 ming ga ni tashkil qiladi. Rishton tumanida 220 km uzunlikdagi ochiq drenajlar, 245 ta vertikal qudugʻi bor.
Tuman jamoa va shaxsiy xoʻjaliklarida 127.5 ming qoramol, 23.7 ming qoʻy va echki, 48.4 ming parranda, 165 ot boqiladi. 418 ta asalari uyasi bor (2003). Rishton tumanida 2 musiqa, 62 umumiy taʼlim, 1 sport maktabi, 2 kasbhunar maktabi, 1 ta "Abu Ali ibn Sino" nomidagi tibbiyot texnikumi va Qoʻqon davlat pedagogika instituti filiali mavjud. Markaziy kutubxona va uning filiallari, madaniyat uyi, madaniyat va istirohat bogʻi, 14 klub, muzey, markaziy stadion, 4 kasalxona, 2 ta poliklinika, 24 qishloq vrachlik punkti, 30 ta dorixona, sanatoriy va boshqa tibbiy muassasalarda 233 vrach, 1,843 oʻrta tibbiy xodim ishlaydi. Tumanda 5 km temir yoʻl (Toshkent — Andijon), 74 km uzunlikda respublika, 109 km uzunlikda viloyat ahamiyatidagi avtomobil yoʻllari bor. Ichki avtomobil yoʻllari uzunligi 264 km. Tarixiy meʼmoriy obidalardan „Sohibi-Hidoya“, „Yigitpirim“, „Hizrbuva“, „Xoʻja Ilgʻor“, „Xoʻja Rushnoiy“, „Toshkelinchak“ va boshqa saqlangan. Amaldagi kichik korxonalarning umumiy soni 2573 ta, shu jumladan 1953 ta fermer xoʻjaligi (1-fermer xoʻjaligining oʻrtacha maydoni 19,5 ga). 2444 ta ish o‘rni yaratildi. 1966-yildan „Rishton haqiqati“ tuman gazeta chiqarildi (adadi 8608)[6].
Madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mirzaabdulla Boqiy Nasreddinov — shoir va adabiyotshunos, Alisher Navoiyning „Tuhfatul-afkor“ qasidasini fors tilidan oʻzbek tiliga tarjima qilgan. 1941-yilda shoir, mutafakkir va davlat arbobi Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligiga bagʻishlangan yubiley tantanalarini oʻtkazish boʻyicha tashkiliy qoʻmita aʼzosi boʻlgan.
Hamdam Zakirov — rusiyzabon shoir, Farg‘ona sheʼriyat maktabi vakili, 2001-yildan buyon Kuvola (Finlandiya) shahrida istiqomat qiladi.
Isajon Sulton (Sultonov Isajon Abduraimovich) — yozuvchi, Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi, Oʻzbekiston Respublikasida xizmat koʻrsatgan madaniyat xodimi.
Ergash Hamroyev — oʻzbek ssenariynavis, rejissyor, ssenarist. Uning oʻgʻli Ali Hamroyev ham otasining izidan borib, rejissyor va ssenarist boʻlgan
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „СОАТО Система обозначений административно-территориальных образований“. 2012-yil 28-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 1-oktyabr.
- ↑ [1]
- ↑ [2]
- ↑ „O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huziridagi statistika agentligi, Farg‘ona viloyat statistika boshqarmasi.“ (2023-yil 17-fevral). Qaraldi: 2024-yil 10-yanvar.
- ↑ „O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huziridagi statistika agentligi, Farg‘ona viloyat statistika boshqarmasi.“ (2024-yil 9-yanvar). Qaraldi: 2024-yil 10-yanvar.
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Markazi: Fargʻona | ||
| Shaharlari |  | |
| Tumanlari | ||
