Gʻijduvon
Gʻijduvon | |
|---|---|
| shahar | |
   | |
| 40°06′0″N 64°40′0″E / 40.10000°N 64.66667°E G OKoordinatalari: 40°06′0″N 64°40′0″E / 40.10000°N 64.66667°E G O | |
| Mamlakat | Oʻzbekiston |
| viloyat | Buxoro viloyati |
| tuman | Gʻijduvon tumani |
| Aholisi (1989) |
38 600 |
| Vaqt mintaqasi | UTC+5 |
Gʻijduvon — Oʻzbekiston Respublikasining Buxoro viloyati Gʻijduvon tumanidagi shahar (1972-yildan), tuman markazi[1] . Buxoro shahridan 49 km shimoli-sharqda, Buxoro vohasining yuqori qismida joylashgan. Yaqin temir yoʻl stansiyasi — Qiziltepa (17 km).
Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gʻijduvon toponimining kelib chiqishi haqida mahalliy aholi orasida turli rivoyatlar mavjud. Shulardan „Kish tuvon“ („kish“ tojikcha ekin ekuvchi, „tuvon“ — manzil), yaʼni ekin ekadigan dehqonlar manzili yoki „Gʻujudehon“ — koʻp qishloklardan tashkil topgan joy maʼnosida izohlaydilar. Shahar hududi va uning atrofi qad.dan dehqonchilik rivojlangan hudud hisoblangan.[2]
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arxeologik maʼlumotlardan maʼlum boʻlishicha, hozirgi Gʻijduvon hududida aholi turar joylari arablar bosqinidan oldin paydo boʻlgan.
G‘ijduvon qishlog‘i tarixiy yilnomalarda X asrdan boshlab tilga olinadi va u X asr geograflari tomonidan ham eslatib o‘tilgan Harkanrud yoki Qalqonrud ariqidan suv olgani aytilgan, Karmana roʻparasidagi Yuqori Harkana dan farqli oʻlaroq, Quyi Harkana deb atalgan[3]. Oʻshanda ham mintaqadagi savdo markazlaridan biri va Somoniylar davlati tarkibida boʻlgan.
Gʻijduvon XII asrda Buxorodan 6 farsax uzoqlikdagi bozor qishlogʻi boʻlgan. Keyinchalik Gʻijduvon joylashgan tuman Gʻijduvon yoki Harkanrud deb nomlangan[3]. Keyinchalik shaharchaga aylangan qishloq XII asrda turkiy qoraxoniylar sulolasi davrida yashagan tasavvuf vakillaridan biri Abduxoliq Gʻijduvoniy vatani boʻlgani uchun ancha tanilgan.
Ilk oʻrta asrlarda tashkil topgan Tavois shahri XV asrgacha Gʻijduvon bilan raqobatlashgan. Ammo keyingi davrlarda Gʻijduvon shaharga aylanib, Tavois oʻz ahamiyatini yoʻqotdi.
XVI asrdan boshlab oʻzbeklarning Shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida Gʻijduvon qalʼa shahriga aylanib, bu yerda tez-tez janglar boʻlib turgan. Gʻijduvon jangida Bobur shayboniylar tomonidan magʻlub etilib, Temuriylarning Movarounnahrda hukmronligiga chek qoʻyilgan[4]. Abdullaxon II davrida 1578-yilda Gʻijduvon yaqinida Zarafshon boʻylab 13 ta arkdan iborat koʻprik qurilgan boʻlib, u bir vaqtning oʻzida daryo suvini koʻtarish va uni ikkiga boʻlish uchun toʻgʻon vazifasini oʻtagan. „Tarix-i Rahimxoniy“da aytilishicha, bu yerdagi daryo bir necha kanallarga, har bir kanal bir nechta shoxobchalarga, har bir shoxobcha bir nechta ariqlarga boʻlinardi, buning natijasida qishloqlar aholi punktiga aylangan[3]. G‘ijduvon Buxoro amirligi (1758—1920) davrida ham savdo markazi ahamiyatini saqlab qolgan. Oʻsha yillarda shahar atrofi bilan birga Buxoro viloyati tumanlardan biri boʻlgan [4]. Shuningdek, V. V. Bartold G‘ijduvon Karmana bekligida alohida amlokdorlikni tashkil etishini eslatib oʻtgan[3]. Podsho Rossiyasi mustamlakachiligi davrida ham Gʻijduvon yirik iqtisodiy-ijtimoiy markazlardan hisoblangan. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Gʻijduvonda 15 ta masjid, 55 xususiy maktab va madrasa, 3 ta hammom, 300 dan ortiq savdo doʻkonlari, 24 juvozxona faoliyat koʻrsatgan. G‘ijduvondan uncha uzoq bo‘lmagan joyda buyuk tojik yozuvchisi Sadriddin Ayniy va tojik qoʻrboshisi Fuzayl Maxsum tavallud topgan.
Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]
2004-yilda aholi soni 40,8 ming kishi boʻlgan. G‘ijduvon shahar arxitektura bo‘limi maʼlumotlariga ko‘ra, 2009-yilda shahar aholisi soni 47 ming 200 nafarni tashkil qilgan.
Oshxonasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gʻijduvon oʻzining mahalliy taomlari bilan mashhur boʻlib, baliq qovurish va shashlik (kabob) tayyorlovchi oshpazlari bilan mashhur. Shashlik bir kecha marinadlangan mol yoki qoʻzi goʻshtidan tayyorlanadi. Oʻzbekistondagi boshqa koʻplab restoranlar, jumladan, poytaxt Toshkentdagi restoranlarda Gʻijduvonning baliq qovurish texnikasidan foydalaniladi. Asosiy farqi shundaki, Gʻijduvonda oshpazlar baliqni qovurishdan oldin suyaklaridan tozalaydilar, qolgan hududlarda esa suyaklari tozalanmaydi.
Shahar oʻzining anʼanaviy oʻzbek taomlari, holva, konfet va boshqalar bilan ham mashhur. Koʻpchilik Gʻijduvon Oʻrta Osiyodagi eng qadimgi aholi punktlaridan biri boʻlganligi sababli mamlakatning boshqa hududlariga qaraganda ancha qadimiy ega degan fikrni ilgari suradilar. Oʻzbekistonning beshinchi yirik shahri boʻlgan Buxoro bu shahardan 40 km uzoqlikda joylashgan.
Diqqatga sazovor joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shaharlar 10 dan ziyod tarixiy meʼmoriy obidalar bor. Ulugʻbek madrasasi 1433-yilda Gʻijduvonda Ulug'bek tomonidan asos solingan (uning nomi bilan atalgan uchta madrasadan biri)[5][6]. Bino 2 ayvonli boʻlib, ichki masjid va darsxonadan iborat. Tashqi koʻrinishi qattiq qoplama bilan qoplangan.
Shuningdek, Gʻijduvonda mashhur islom dinshunosi Abduxoliq Gʻijduvoniy qabristonida yodgorlik oʻrnatilgan. Toshmasjid va Dehqonobod xonaqosi (XV—XVI asrlar), Xoja Soktare masjidi (XVII asr), Chorsu masjidi va boshqa shu kabi mashhur inshootlar ham mavjud[2].
Sanoati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gʻijduvon Oʻzbekistonning Zarafshon daryosi vodiysidagi sugʻoriladigan paxtachilik hududida joylashgan. Shaharda viloyat dehqonlari yetishtirgan paxtani eksportga tayyorlaydigan paxtani qayta ishlash korxonasi mavjud. 1991-yilda mustaqillikka erishgandan so‘ng O‘zbekiston iqtisodiyotida paxtaning ahamiyati muttasil pasayib bordi, shu bois G‘ijduvon viloyati va viloyat iqtisodiyotini diversifikatsiya qilib, qishloq xo‘jaligi paxtachilikdan voz kechib, sabzavot-mevachilikka o‘tmoqda. Iqtisodiyotning transport kabi baʼzi tarmoqlari ham oʻsishda. M34 avtomobil yoʻli Gʻijduvonni respublikaning boshqa hududlari, jumladan, Buxoro, Samarqand va Toshkent bilan bogʻlaydi.
Tarixan shahar oʻzining mehnatkash savdogarlari bilan mashhur boʻlgan, ular boshqa yirik savdo markazlariga borib, mahalliy bozorga turli tovarlar olib kelishgan. Ular bu obroʻ-eʼtiborni bugungi kungacha saqlab qolgan. Mahalliy ishbilarmonlar Xitoy, Rossiya, Boltiqbo‘yi davlatlari, Turkiya, Eron kabi mamlakatlarga borib, tovarlarni ulgurji xarid qilib, G‘ijduvonga olib kelishadi. Ayni kunlarda chekka hududlardan xaridorlar Gʻijduvonga har qanday xarid qilish, jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari, turli turdagi anjomlar, maishiy texnika va elektronika, avtomobil ehtiyot qismlari, kiyim-kechak va hokazolarni olish uchun kelishadi. Gʻijduvonda katta savdo bozori mavjud boʻlib, u yerda atrof-muhitdagi savdogarlar oʻz mollarini olib, qishloq joylaridagi doʻkonlarida sotadilar. Shaharda chorva bozori ham mavjud, u yerda fermerlar chorva mollarini sotib olishlari va sotishlari mumkin.
Gʻijduvon hunarmandlari mahalliy iqtisodiyotda muhim oʻrin tutadi va ularning mehnati sayyohlar uchun katta qiziqish uygʻotadi. Shaharda kulolchilikning oʻziga xos uslubi bor, bu kulolchilikka oʻziga xos firuza-koʻk rangni qoʻllash orqali aniqlanadi. Uels shahzodasi, shahzoda Charles va Hillary Clinton kabi taniqli shaxslar Gʻijduvonga tashrif buyurib, mahalliy hunarmandlar ishini koʻrishgan[7].
Shaharda paxta tozalash, meva-sabzavot konserva, gʻisht, pivo va yaxna ichimliklar zavodlari, „Buxoroteks“ toʻqimachilik korxonasi, MTP, avtokorxonalar, qurilish tashkilotlari, gilam toʻqish, poyabzal fabrikalari, milliy kulolchilik, qandolatpazlik, kulolchilik, novvoyxonalar. dehqon bozori, madaniy savdo va maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari mavjud.
Madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gʻijduvonda soʻzlashiladigan tillar oʻzbek, tojik va rus tillaridir. Aholining aksariyati o‘zini etnik jihatdan o‘zbek deb bilsa-da, shahardagi baʼzi yoshi ulugʻ oilalar uyda tojik tilida gaplashadi.
Shaharda Sovet Ittifoqi qulagandan keyin iqtisodiy ogʻir sharoitga tushib s Isroil va Amerika Qoʻshma Shtatlariga koʻchib kelgan yahudiy ozchiligi ham boʻlgan.
Gʻijduvon Buyuk ipak yoʻli yaqinida joylashganligi sababli hunarmandchilik qadimdan rivojlangan. Bu yerda bezakli kulolchilik ustalari Narzullayevlar sulolasining 6-avlodi vakillari yashab, ijod qiladi.
2000-yilda ushbu oila vakillaridan biri Abdulla Narzullayev G‘ijduvon sirlangan kulolchilik markaziga asos solgan bo‘lib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi:
- Oʻzbekistonning anʼanaviy kulolchilik namunalarini oʻzida jamlagan kulolchilik muzeyi;
- viloyat xalq hunarmandchiligini koʻrsatadigan galereya;
- keramika ustaxonasi;
- kashta tikish ustaxonasi;
- Narzullayevlar uyi.
Bu yerda O‘zbekiston dekorativ-amaliy sanʼatining boy anʼanalari asosida zamonaviy hunarmandlar tomonidan tayyorlangan mahsulotlarni xarid qilish mumkin. Shahar kulolchilik, temirchilik, zargarlik, kashtachilik buyumlari, holvapazlik mahsudotlari bilan mashhur.[2]
Ijtimoiy soha obyektlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Umumiy taʼlim maktablari, litsey, qurilish va tibbiyot kasb-hunar kollejlari, tuman markazi kutubxonasi, madaniyat uylari, klub muassasalari, madaniyat va istirohat bogʻi, muzeylar bor. Shuningdek, stadion, sport saroyi va boshqa sport inshootlari faoliyat koʻrsatadi. Tuman markaziy kasalxonasi, poliklinika, ayollar konsultatsiyasi, dorixona va boshqa tibbiy muassasalar aholiga xizmat koʻrsatadi[2]. Gʻijduvonda oliy oʻquv yurti yoʻq, shuning uchun aholisining koʻp qismi oliy oʻquv yurtlariga borish uchun yaqinroq joylashgan Buxoro, Navoiy, Samarqand va Toshkent shaharlarini koʻproq tanlashadi.
Transporti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gʻijduvon muhim transport yoʻllari yoqasida joylashgan. Buxoro va viloyatning boshqa yirik shaharlariga avtobuslar qatnaydi[8].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Stat.uz“ (uz, ru). Oʻzbekiston Respublikasi Davlat statistika qoʻmitasi (2020-yil iyul).
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Nazarov, Isroil; Rashidov, Umar. „Gʻijduvon“ OʻzME. Gʻ-harfi[sayt ishlamaydi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Bartold 2002, s. 200.
- ↑ 4,0 4,1 Bartold 2002, s. 400.
- ↑ Ḡojdovān, Encyclopædia Iranica
- ↑ „The Treasures of Ulugbek“. sairamtours.com. 2009-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-iyul 2023-yil.
- ↑ Pritvorov, A.P.; Akmalov, A.U.; Lisov, V.A.. Узбекистон Республикаси географик атласи (Uzbek) Vanchin V.A.: . DIK publishers, Tashkent, Uzbekistan, 1999 — 49 bet. ISBN 5-8213-0011-8.
- ↑ Soliyev, A.S.; Tashtayeva, S.K; Egamberdiyeva, M.M „Zarafshon mintaqasi shaharlari“. e-library.namdu.uz. 2022-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-iyul 2023-yil.
 |
Wikimedia Commonsda Gʻijduvon mavzusiga oid fayllar bor. |
Markazi: Buxoro | ||
| Tuman va markazlari |  | |
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |