François Rabelais
RABLE (Rabelais) Fransua (1494, Turen, Shinon shahri yaqinida — 1553.9.4, Parij) — fransuz yozuvchisi. Jahon adabiyotida komik janrning buyuk namoyandasi.
Yoshligida monax boʻlib, 1527-yil monastirni tark etgan va huquq, topografiya, arxeologiya, tibbiyotni oʻrgangan, shu sohalar boʻyicha bir qancha ilmiy asarlar yaratgan; 1537-yil tibbiyot doktori boʻlgan. R. 5 qismdan iborat dunyoga mashhur asari — „Gargantyua va Pantagryuel“ romanining 4 qismini 1533—53 yillarda yozib nashr ettirgan, asarning 5-qismi esa R.dan qolgan materiallar asosida nomaʼlum muallif tomonidan 1564-yilda yaratilgan. R.ning bu romani Uygʻonish davri fransuz madaniyatining, oʻsha davr diniy va siyosiy hayotining, falsafiy, pedagogik va ilmiy tafakkurining, ijtimoiy hayot va maʼnaviy intilishlarining chinakam badiiy ensiklopediyasi hisoblanadi. Asarda yozuvchi xayoliy mamlakat va personajlarni, oʻta mubolagʻali voqealarni tasvirlashda hazil, mazax, istehzo va h.k.dan foydalangan. Oʻrta asr asketizmiga, munofiqlikka qarshi qarashlarini, oʻz davrining gumanistik ideallarini xalq ogʻzaki ijodi ruhidagi va boʻrttirma obrazlar (Gargantyua, Pantagryuel kabi devqomat odamlar va haqiqat izlovchi Panurg) orqali ifodalagan. Ushbu roman Lafonten, Molyer, R. Rollan ijodiga taʼsir koʻrsatgan. Romanning qisqartirilgan tarjimasi oʻzbek tilida nashr qilingan.
Fransua Rabela[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fransua Rabela 1483-1494-yillar oraligʻida Fransiyaning Chinon (Fransiyaning Centre-Val de Loire mintaqasida joylashgan kommunadir.)da tugʻilgan; 1553-yilda vafot etgan) fransuz uygʻonish davri yozuvchisi, shifokori, uygʻonish davri gumanisti, rohib va yunon olimi. U asosan satira, turli xil hazillar va qoʻshiqlar yozuvchisi sifatida tanilgan.
Ruhoniy va Antiklerikalizm (diniy hokimiyatga, odatda ijtimoiy yoki siyosiy masalalarda qarshilik) nasroniy va baʼzilar tomonidan erkin fikrlovchi, shifokor sifatida qabul qilingan.Uning shaxsiyatining koʻp qirralari baʼzan bir-biriga zid boʻlib tuyuladi. Reformatsiya davridagi diniy va siyosiy gʻalayonlarga duchor boʻlgan Rabela oʻz davrining muhim masalalariga nisbatan sezgir va tanqidiy ekanini koʻrsatdi. Keyinchalik uning hayoti va ijodiga qarashlar zamon va tafakkur oqimlariga qarab rivojlanib bordi.
Parodiya va satira bilan shugʻullanuvchi Rabela Platonning tezislarini oʻzlashtirib, oʻrta asrlarga xos boʻlgan "gotik zulmat" dan tashqari, bagʻrikenglik, tinchlik, evangelistik eʼtiqod va qadimgi yunon-rum tili bilimiga qaytish uchun kurashadi.
Protestantizm bilan monastirizmni tanqid qilgan, ammo diniy islohotchi Jon Kalvin 1550-yilda unga hujum qilgan.
Rabella Gippokrat va Galenning tarjimalarini nashr etgan muhim gumanist olimdir.[1] Uning eng mashhur asari „Gargantua va Pantagruel“ boʻlib, ularning bahaybat qahramonlari haqidagi ertaklar, qahramonlik-hajviy parodiya, ritsarlik dostonlari va romanlari, ayni paytda realistik, satirik, falsafiy romanni tasvirlaydigan zamonaviy roman shakllari mavjud.[2]
Biografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fransua Rabelaning tugʻilgan joyi yoki sanasi toʻgʻrisida ishonchli hujjatlar saqlanib qolmagan. Baʼzi olimlar bu sanani 1483-yil deb aytishgan boʻlsa baʼzilari esa uni 1494-yilning noyabrida Touraine provinsiyasidagi Chinon yaqinida La Devinierening Seuilly shahridagi zamonaviy Indre-et- Luaradagi mulki, tugʻilgan deydi[3][4].Otasi advokat boʻlib ishlagan va onasi uy bekasi boʻlgan.
Frantsisk ordenining yangi boshlovchisi, keyinroq Poitoudagi Fontenay-le- Kontda rohib boʻlib, u yerda yunon va lotin tillarini, shuningdek, filologiya va huquqni oʻrgangan, oʻz davrining gumanistlari tomonidan allaqachon tanilgan va hurmatga sazovor boʻlgan.Shu jumladan Guillaume Bude (1467-1540) hurmatiga ham sazovor boʻlgan.Rim papasi Klement VII (1523-1534-yillardagi lavozimida) va Poitou shahridagi Maillezais shahrida fransisklarni tark etishga va Benedikt ordeniga kirishga ruxsat oldi, u yerda uni yanada iliq kutib olishdi.
Keyinchalik u monastirni tark etib, Poitiers universiteti va Monpelye universitetida tibbiyot fakultetida oʻqishga kirishdi. 1532- yilda u uygʻonish davrining intellektual markazlaridan biri boʻlgan Lionga koʻchib oʻtdi va 1534-yilda Hôtel-Dieu de Lion (kasalxona) da shifokor boʻlib ishlay boshladi, buning uchun yiliga 40 livr ishlab oldi. Liondagi faoliyati davomida u matbaachi Sebastyan Grifiy [1] uchun lotin tilidagi asarlarni tahrir qilgan va Erasmusga mashhur hayratga tushgan maktubni chop etishda hamrohlik qilgan. Shifokor sifatida u boʻsh vaqtini oʻrnatilgan hokimiyatni tanqid qiluvchi va oʻsha davrning taʼlim va monastir odatlari bilan mashgʻul boʻlgan hazil-mutoyiba risolalarini yozish va nashr etish uchun ishlatgan.[5]
1532-yilda Alkofribas Nasier (Fransua Rabelaning taxallusi) taxallusi ostida u oʻzining Gargantua seriyasining birinchi kitobi boʻlgan "Dipsodalar qiroli Pantagruel" ni nashr etdi. Gigantlar hayotiga tashbeh asoslash gʻoyasi Rabelaga oʻsha paytda kitob tarqatuvchilar va yarmarkalarda arzon risolalar koʻrinishida ommabop adabiyot sifatida sotilgan. Rabela oʻzining doʻsti va bemor kardinal Jan du Bellay bilan tez-tez Rimga sayohat qilgan va qisqa vaqt Turinda (1540-1540) du Bellayning ukasi Giyomning xonadonida yashagan. Rabelais shuningdek, turli xil himoyachilarining sogʻligʻiga qarab, vaqti-vaqti bilan bid’atga hukm qilinish tahdidi ostida bir muncha vaqt qamoqqa oʻtirdi. Sorbonna tomonidan uning romani qoralanganidan keyin Rabelaisni faqat du Bellayning himoyasi saqlab qoldi.
Gargantua va Pantagruel asari haqida[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gargantua va Pantagruel asari Gargantua va uning oʻgʻli Pantagruelning sarguzashtlari haqida hikoya qiladi.Birinchi kitob xronologik jihatdan Pantagruel edi: Muqaddimada eslatib oʻtilgan Dipsodalar qiroli va Gargantua Rabelaisning oʻz ishiga emas, balki 1530-yillarning boshlarida Lion yarmarkalarida sotiladigan hikoyalar kitoblariga ishora qiladi.Eng qadimgi kitobning birinchi bobida Pantagruelning nasl-nasabi Chalbrot ismli gigantga qadar 60 avloddan oldin sanab oʻtilgan. Hikoyachi oʻsha davrning skeptiklarini rad etadi — ular gigantni Nuhning kemasi uchun juda katta deb oʻylaganlar.— Xurtali (toʻfon davrida hukmronlik qilgan dev va shoʻrvaning zoʻr muxlisi) oddiygina Arkni tebranayotgan otga mingan boladek yoki toʻpga mingan semiz shveytsariyalik yigitdek minib yurganini taʼkidlaydi.[6]
Gargantuaga muqaddimada hikoyachi Platonning ziyofatiga murojaat qilishdan oldin shunday deydi: „Eng mashhur ichuvchilar va siz eng qimmatli chechakka chalingansiz, chunki mening yozganlarim faqat sizga va sizga bagʻishlangan“. Kitob nashr etilganda 30 yildan ortiq vaqt davomida Yevropada misli koʻrilmagan sifilis epidemiyasi avj olgan edi, hatto Fransiya qiroli ham yuqtirgan deb eʼtirof etilgan. Etion Pantagruelning ajdodlar roʻyxatida kasallikdan aziyat chekkan birinchi gigant edi.
Aksariyat boblar kulgili, vahshiyona fantastik boʻlsada, bir nechta nisbatan jiddiy parchalar oʻsha davrning insonparvarlik gʻoyalarini ifodalash bilan mashhur boʻldi. Xususan, Gargantuaning bolaligi haqidagi boblar va Gargantuaning Pantagruelga otasining maktubi[7] taʼlim toʻgʻrisida juda batafsil tasavvurni taqdim etadi.
"Gargantua" nomli ikkinchi romanida M. Alkofribas gigant Gargantua tomonidan qurilgan Theleme Abbey haqida hikoya qiladi. Bu monastir meʼyoridan sezilarli darajada farq qiladi.Chunki asarda monastrda abbatlar ham rohiblar ham rohiblar uchun ochiq va suzish havzasi, xizmatkorlar xizmatik koʻrinmaydi. Kirish qismi faqat yaxshi koʻrinishga ega.Abbey darvozasidagi yozuv birinchi navbatda kimni istamasligini koʻrsatadi.Bular ikkiyuzlamachilar, mutaassiblar, chechakka chalinganlar, gotlar, magotlar, somon chaynash kotiblari, sudxoʻrlar, eski yoki mansabdor sudyalar va bid’atchilarning kuydiruvchisidir.
Birinchi nashri uchun Frensis I va 1552-yilgi ikkinchi nashri uchun Genri II' tomonidan berilgan imtiyoz bilan chop etgan. 1546-yilda oʻz nomi bilan nashr etilgan uchinchi kitob esa avvalgi kitoblar singari Sorbonna tomonidan qoralangan. Oldingi ikki yilnomadan farqli oʻlaroq, personajlar oʻrtasidagi dialog uchinchi kitobdagi syujet elementlariga qaraganda ancha rivojlangan. Xususan, Panurge va Pantagruel koʻp nuqtai nazardan koʻrib chiqadigan kitobning markaziy savoli mavhum savol: Panurge turmushga chiqishi kerakmi yoki yoʻqmi. Ayolga boʻlgan ishtiyoq va boʻyinbogʻ boʻlish qoʻrquvi oʻrtasida qolgan Panurge tush talqini va bibliyomantika kabi folbinlik usullari bilan shugʻullanadi.
Uchinchi kitobning oxirida qahramonlar ilohiy shishaning Oracle bilan munozarani izlash uchun suzib ketishga qaror qilishadi. Oxirgi boblar Pantagruelion (kanop) — 16-asrda jallodning arqonida ham, dorivor maqsadlarda ham ishlatilgan oʻsimlik — kemalarga koʻp yuklanganini maqtashga qaratilgan. Pliniy Elder va Charlz Estiendan ilhomlangan tabiatshunos sifatida hikoyachi hikoyada, birinchi navbatda oʻsimlikni batafsil tasvirlab beradi, soʻngra uning turli fazilatlarini lirik tarzda tasvirlaydi.
Fransua Robelaga hurmat va ehtirom[tahrir | manbasini tahrirlash]
• Fransiyaning Tours shahridagi davlat universiteti Fransua Rabela universiteti deb nomlanadi.
• Onore de Balzak " Les Cent Contes Drolatiques " („Yuz hazil ertak“) yozishda Rabela asarlaridan ilhomlangan. Balzak, shuningdek, yigirmadan ortiq romanlari va La Comédie humaine (Inson komediyasi) qisqa hikoyalarida iqtibos keltirish orqali Rabelega hurmat koʻrsatadi. Mishel Brix Balzak haqida shunday yozgan edi: "U shubhasiz Rabelaning oʻgʻli yoki nabirasi… U Le Kuzen Ponsda „zamonaviy insoniyatning eng buyuk ongi“ sifatida keltirgan Gargantua muallifiga hayratini hech qachon yashirmagan.
• '5666 Rabelais' asteroidi 1982-yilda Fransua Rabela sharafiga nomlangan.[8]
Yozgan mashhur asarlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
• Pantagruel (1532)
• La vie très horrifique du grand Gargantua, odatda Gargantua deb ataladi (1534)
.
• Le Tiers Livre („Uchinchi kitob“, 1546)
• Le Quart Livre („Toʻrtinchi kitob“, 1552)
• Le Cinquième Livre (muallifligi bahsli beshinchi kitob)
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Gargantyua va Pantagryuel, T., 1970.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |
- ↑ https://www.britannica.com/summary/Francois-Rabelais
- ↑ Yangi dunyo ensklopediyasi
- ↑ Fransua Rabela ensiklopediyasi
- ↑ http://www.bartleby.com/65/ra/Rabelais.html
- ↑ abcdefg Boulenger, Jak (1978)."Kirish: Vie de Rabelais" Œuvres complètes de François Rabelais (fransuz tilida). Gallimard (La Bibliothèque de la Pléiade).
- ↑ Fransua Rabela; Gay Demerson; Geneviève Demerson (1995). Rabelais: Œuvres complètes. Seuil.
- ↑ Jeyms Marshall (1948-yil 7-iyul). „%2F162118a0 Rabelais sifilisda“. Tabiat. 162 (4107): 118. Bibcode : 1948Natur.162..118M. doi : 10.1038/162118a0
- ↑ https://books.google.com/books?id=KWrB1jPCa8AC&pg=PA480. Berlin; Nyu-York: Springer-Verlag. p. 480