Abay Qoʻnonboyev

Abay Qoʻnonboyev (Ibrohim)
qozoqcha: Абай Құнанбайұлы
Tavalludi	Ibrohim Qoʻnonboyev 1845-yil 10-avgust Qarqarali, Sharqiy Qozogʻiston (viloyat)
Vafoti	1904-yil 6-iyul Sharqiy Qozogʻiston (viloyat)
Fuqaroligi	Rossiya imperiyasi
Kasbi	Oqin, pedagog, faylasuf, musiqachi, siyosiy arbob
Turmush oʻrtogʻi	Dilda Shukiman (Aygerim) Erkejan
Bolalari	Dildadan: Aqilbay, Hakimbay, Abdirahman, Magauiya, Kulbadan, Rayxan Aygerimdan: Turagul, Mekail, Izkail, Kenje
Otasi	Qoʻnanboy Uskenbayovich
Onasi	Uljan Asanova

Qoʻnonboyev Abay (Ibrohim), Abay [1845-yil 10-avgust, Yettisuv viloyati Chingiztog' (hozirgi Abay) tumani — 1904.6.7] — qozoq yozma adabiyotining asoschisi, maʼrifatparvar shoir. Yettisuvdagi Ahmad Rizo madrasasida tahsil olgan. Sharq mumtoz adabiyotining Firdavsiy, Saʼdiy, Navoiy, Fuzuliy singari namoyandalari asarlarini oʻrgangan. Bu shoirlarning asarlaridagi dunyoviy gʻoyalar taʼsirida xalqni maʼrifatga undovchi sheʼrlar yoza boshlagan. q. dunyoqarashining shakllanishida Sharq mumtoz shoirlari bilan birga Yettisuvga surgun qilingan rus demokratlari va ular orqali Krilov, Pushkin, Lermontov, Tolstoy asarlari bilan tanishish muhim omil boʻlgan. Uning fikricha, koʻchmanchilik sharoitida yashab kelayotgan va shu tufayli urugʻ-urugʻlarga boʻlinib ketgan qozoq xalqi mentalitetidagi ayrim qusurlarni bartaraf etmay turib, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotga erishish mumkin emas. Shu maqsadda maʼrifat va madaniyatni targʻib etuvchi, yaxshi insoniy fazilatlarni tarbiyalovchi didaktik yoʻnalishdagi asarlar yozishga katta eʼtibor bergan. U qozoq xalqini maʼrifatga, madaniyatga, insoniylikka undovchi 44 ta katta-kichik lavhalardan iborat "Naqliya soʻzlar" falsafiy hikoyasini yozgan.

Q Chernishevskiy va Dobrolyubov singari rus demokratlarining gʻoyalari, Arastu, Suqrot, Aflotun, hatto Gegelning falsafiy-didaktik qarashlari bilan ham tanishgan. Uning 200 dan ziyod sheʼr va 4 dostondan iborat adabiy merosida bu siymolar taʼsirida yozilgan asarlar oz emas q. "Iskandar" dostonida makedoniyalik Aleksandr obraziga murojaat etib, "Ajralganni boʻri yer" degan hikmatni tarqoq holda yashab kelayotgan vatandoshlari shuuriga quymoqchi boʻlgan.

Q.ning adabiy merosida "Masʼud", "Azim rivoyati", "Vadim" singari dostonlar ham alohida oʻrin egallaydi. Q. Shaxsan oʻzi sheʼriy ijod bilan shugʻullanibgina qolmay, farzandlarini ham adabiyot olamiga olib kirdi. Ulardan biri — Magʻaviyaga "Mengʻat Qosim", Oqilboyga esa "Qissai Yusuf" dostonlarining syujetini "sovgʻa qilib", shu asarlarning yozilishiga sababchi boʻlgan. q. ayni vaqtda doʻmbira chertib, oʻz sheʼrlariga kuylar ham bastalagan.

M.Avezov oʻz ijodiy umrining kattagina qismini Q.ning hayoti va ijodiy faoliyatini oʻrganishga sarflab, u haqda koʻp jildli "Abay yoʻli" epopeyasini yaratgan. Q.ning aksar asarlari oʻzbek tiliga Mirtemir va boshqa shoir, yozuvchilar tomonidan oʻgirilgan.

Adabiyot (ilk nashrlar)

• Ramazanov N. Abay Kunanbaev (1841—1904) : biografiya. V kn.: Vostochniy sbornik v chest A. N. Veselovskogo. – M. – 1914. – S. 224—230.
• Saadi A. [Statya v „Ak-Yul“ (na kazaxskom yazike)]. Tashkent, 1923. № 355, 356, 359, 363, 369, 372.
• Kabulov Ilyas. [Statya v gazete „Sovetskaya step“], Kzil-Orda, 1928. № 174.
• Mustambaev, [Statya v gazete „Sovetskaya step“], Kzil-Orda, 1928. № 191.
• Arsharuni A. Zametki o natsionalnoy literature. – „Noviy Vostok“. – № 23—24

Yana qarang

• Abayshunoslik

Manbalar

• Tanlangan asarlar, T, 1961;
• Tanlangan asarlar, T, 1995.

Adabiyotlar

• Auezov M. O., Abay Kunanbayev. Stati i issledovaniya, Alma-Ata, 1967.
• Orinbekov M. S. Filosofskie vozzreniya Abaya. – Alma-Ati: Bіlіm, 1995. – 136 s.
• Абай энциклопедиясы, Алматы, 1995. 
• Anastasev N. Abay: Tyajest polyota. – M., 2008. – (seriya ЖЗЛ) – 383 s.

Havolalar

Loyiha ramzi

Rodovid'da ushbu shaxsning nasl-nasab shajarasi bor

Abay Qoʻnonboyev

• „Nash Abay“: elektronnaya biblioteka
• Tvorchestvo Abaya Kunanbaeva (Wayback Machine saytida 2019-12-12 sanasida arxivlangan)
• Abay… Kto on dlya kazaxov? // zonakz.net
• Abay Kunanbaev. Biografiya, pamyat, stixi // statya, 2.11.2004 /vebarxiv/
• Kanapyanov B. „Abay i A. S. Pushkin“
• Abay Kunanbaev. Stixotvoreniya. Izbrannoe (audio). Chitaet V. Belotserkovskiy^(rus.)